نگاهی گذرا بر مكتب علمى امام نهم

مى‏دانیم كه یكى از ابعاد بزرگ زندگى ائمه ما، بعد فرهنگى آن است. این پیشوایان بزرگ هر كدام در عصر خود فعالیت فرهنگى داشته در مكتب خویش شاگردانى تربیت مى‏كردند و علوم و دانشهاى خود را توسط آنان در جامعه منتشر مى‏كردند، اما شرائط اجتماعى و سیاسى زمان آنان یكسان نبوده است، مثلاً در زمان امام باقر - علیه السلام - و امام صادق - علیه السلام - شرائط اجتماعى مساعد بود و به همین جهت تعداد شاگردان و راویان حضرت صادق - علیه السلام - بالغ بر چهار هزار نفر مى‏شد، ولى از دوره امام جواد تا امام عسكرى - علیهما السلام - به دلیل فشارهاى سیاسى و كنترل شدید فعالیت آنان از طرف دربار خلافت، شعاع فعالیت آنان بسیار محدود بود و از این نظر تعداد راویان و پرورش یافتگان مكتب آنان نسبت به زمان حضرت صادق - علیه السلام - كاهش بسیار چشمگیرى را نشان مى‏دهد.

بنابر این اگر مى‏خوانیم كه تعداد راویان و اصحاب حضرت جواد - علیه السلام - قریب صد و ده نفر بوده‏اند (رجال شیخ طوسی) و جمعاً 250 حدیث از آن حضرت نقل شده، نباید تعجب كنیم، زیرا از یك سو، آن حضرت شدیداً تحت مراقبت و كنترل سیاسى بود و از طرف دیگر، ایشان زود به شهادت رسیدند و به اتفاق دانشمندان بیش از بیست و پنج سال عمر نكردند!

در عین حال، باید توجه داشت كه در میان همین تعداد محدود اصحاب و راویان آن حضرت، چهره‏هاى درخشان و شخصیتهاى برجسته‏اى مانند: على بن مهزیار، احمدبن محمدبن ابى نصر بزنطى، زكریا بن آدم، محمد بن اسماعیل بن بزیع، حسین بن سعید اهوازى، احمد بن محمد بن خالد برقى بودند كه هر كدام در صحنه علمى و فقهى وزنه خاصى به شمار مى‏رفتند، و برخى داراى تألیفات متعدد بودند.

از طرف دیگر، راویان احادیث امام جواد - علیه السلام - تنها در محدثان شیعه خلاصه نمى‏شوند، بلكه محدثان و دانشمندان اهل تسنن نیز معارف و حقایقى از اسلام را از آن حضرت نقل كرده‏اند. به عنوان نمونه «خطیب بغدادى» احادیثى با سند خود از آن حضرت نقل كرده است.

شهادت سلاله نبی

مأمون در سال 218 هجرى درگذشت و پس از او برادرش «معتصم» جاى او را گرفت. او در سال 220 هجرى امام جواد - علیه السلام -  را از مدینه به بغداد آورد تا از نزدیك مراقب او باشد.

او در مجلسى كه براى تعیین محل قطع دست دزد تشكیل داده بود، امام را نیز شركت داد و قاضى بغداد (ابن ابى دُۆاد) و دیگران شرمنده شدند و چند روز بعد از آن «ابن ابى دۆاد» از حسد و كینه توزى نزد معتصم رفت و گفت: از باب خیر خواهى، به شما تذكر مى‏دهم كه جریان چند روز قبل به صلاح حكومت شما نبود، زیرا در حضور همه دانشمندان و مقامات عالى مملكتى فتواى ابو جعفر (امام جواد علیه السلام)، یعنى فتواى كسى را كه نیمى از مسلمانان او را خلیفه و شما را غاصب حق او مى‏دانند، بر فتواى دیگران ترجیح دادى و این خبر میان مردم منتشر و خود دلیل قاطعى بر حقانیت او نزد شیعیانش شد.

معتصم كه مایه ابراز هر نوع دشمنى با امام را در نهاد خود داشت، از سخنان «ابن ابى دۆاد» بیشتر تحریك شد و در صدد قتل امام برآمد و سرانجام منظور پلید خود را عملى ساخت و امام را توسط منشى یكى از وزرایش مسموم و شهید نمود (تفسیر عیاشی). امام هنگام شهادت بیش از بیست و پنج سال و چند ماه نداشت. (ارشاد شیخ مفید)

حدیث نور

امام جواد علیه السلام فرمودند:

خَفْضُ الْجَناحِ زینَةُالْعِلْمِ، وَ حُسْنُ الاْدَبِ زینَةُ الْعَقْلِ، وَ بَسْطُ الْوَجْهِ زینَةُ الْحِلْمِ.

تواضع و فروتنى زینت بخش علم و دانش است، ادب داشتن و اخلاق نیك زینت بخش عقل مى باشد و خوش روئى با افراد زینت بخش حلم و بردبارى است.(كشف الغمّة : ج 2، ص 347)

منابع:

سیره پیشوایان ، مهدى پیشوایى، صص 529 – 564.

سایت شهید آوینی.