غزل شماره ۴۸۸: سحرم هاتف میخانه به دولتخواهی

معاني لغات غزل (488)

هاتف: فرشته اي كه ديده نشود و صداي او شنيده شود و در اصطلاح عرفا داعي حقيقت كه در دل سالك تجلي كند.

ميخانه: خانه اي كه شراب مي فروشند و در اصطلاح عرفا به خانه پير و مراد و مرشد اطلاق مي شود.

به دولتخواهي: به خاطر دولت و نيك بختي و خير انديشي.

بازآي: برگرد.

ديرينه: (صفت جانشين موصوف) قديم و كهن، يار و مشتري و آشنا.

جم: جمشيد.

جرعه ما كش: قدري از باده جام ما را بنوش.

پرتو: نوري كه از منبع نور بازتاب دارد، فروغ.

جام جهان بين: جام جمشيد كه مي گويند با نظاره درآن هفت كشور خود را به رأي العين مشاهده مي كرد.

بر در ميكده: كنار در ورودي ميكده.

رندان قلندر: درويشان وارسته از تعلقات ظاهري.

ستانند: بستانند، به رسم امانت تحويل گيرند.

دهند: باز دهند، ببخشند، امانت را به صاحب آن در موقع رفتن پس دهند.

افسر: تاج.

تارُك: قلّه، فرق سر، بالاترين نقطه جسم مرتفع.

منصب: مقام و مرتبت.

صاحب جاهي: صاحب منصبي.

طرف: گوشه.

بر شد: بالا رفت.

قطع: بريدن، بريدن راه، كنايه از طي كردن، پيمودن.

مرحله: مسافتي كه در قديم كاروانان در يك روز طي مي كرده و به نام يك منزل مشهور بوده است.

خضر: خضر نبي! كه پس از نوشيدن آب حيات عمر جاويد يافته و راهنماي مسافران سرگشته و گمشده در بيابانهاست.

ظلمات: تاريكي ها، كنايه از شهر ظلمات كه خضر در آن به آب حيات دست يافت.

فقر: درويشي و خرسندي و در اصطلاح عرفا، نيازمندي به حق و بي نيازي از خلق.

ماه تا ماهي: اوج آسمان تا عمق دريا.

دم زدن: 1- نفس زدن، 2- صحبت كردن، 3- لاف زدن.

تو دَمِ فقر نداني زدن: تو لاف درويشي و تجرد و انقطاع از دنيا را نمي تواني بزني.

مسند: كرسي، جايگاه صدارت، مقام و پايه.

مجلس تورانشاهي: جلسه رسمي وزارتي تورانشاه.

خام طمع: آنكه طمع هاي محال و غيرعملي در سر مي پروراند.

مزدش دو جهان مي خواهي: به پاداش آن هم دنيا و هم آخرت را آرزو مي كني.

معاني ابيات غزل (488)

(1) به هنگام سحر، فرشته ندا دهنده و پيغام آور ميخانه از راه خيرانديشي مرا ندا داد كه به ميخانه بازگرد زيرا تو از وابستگان قديمي اين درگاه مي باشي.

(2) مانند جمشيد از شراب ما قدري بنوش تا فروغ جام جهان بين (ساغر) تو را از اسرار دو دنيا آگاه سازد.

(3) 1- در كنار در ميخانه درويشان سالك و وارسته اي هستند كه از هركس اراده كنند تاج شاهي را گرفته و به هركس كه خواهند مي بخشند …

2- در كنار در ميخانه درويشان زيرك و وارسته اي هستند كه (به هنگام ورود) تاج از پادشاهان گرفته و (به هنگام خروج) باز پس مي دهند …

(4) آنها بر روي خشت و پاي بر فرق هفت سياره دارند. نيروي توانايي و درجه بلند پايگي آنها را نگاه كن.

(5) اين سَرِ ما و خاك درِ ميخانه كه گوشه بامش با همه كوتاهي ديوار آن سر به فلك بركشيده است.

(6) اين مرحله و منزل را بدون راهنمايي خضر طي مكن و از خطر گمراهي بترس چرا كه اين راه از درون ظلمات و تاريكي ها مي گذرد.

(7) اگر پادشاهي كشور درويشي و خرسندي را به تو ببخشايند، كوچكترين حوزه فرمانروايي تو از اوج ماه تا قعر درياها خواهد بود.

(8) تو قادر به اينكه از درويشي و خرسندي سخن گفته و لاف فقر بزني، نيستي. بي سبب مقام خواجگي و سروري خود را در مجلس وزارتي تورانشاهي از دست فرو مگذار.

(9) اي حافظ طمع كار كه خيال هاي محال در سر مي پروراني از آنچه شرح آن داده شد خجالت بكش. تو چه كار كرده اي كه در ازاء آن نعمت هاي دو جهان را آرزو مي كني.

شرح ابيات غزل(488)

وزن غزل: فاعلاتن فعلاتن فعلاتن فع لن

بحر غزل: رمل مثمّن مخبون اصلم

٭

همام تبريزي:

مي كند بوي تو با باد صبا همراهي خلق را مي دهد از بوي بهشت آگاهي

٭

اين غزل عارفانه 9 بيتي كه درهفت بيت اول آن مراحل عرفان و قدر و مقام واقعي عارفان بازگو گرديده، در زمان حكومت شاه شجاع و صدارت تورانشاه وزير سروده شده و مفاد دو بيت آخر آن دلالت بر اين دارد كه خواجه تورانشاه يا علي الظاهر و با با ميل باطن، به درويشي تظاهر و يا تمايل نشان مي داده و از اين رو حافظ به او اندرز مي دهد كه اين كار، كار تو نيست و بهتر است كه بر همان امر و كرسي صدارت خود دلگرم و مشغول باشي و به كنايه به او تفهيم مي كند كه آخر تو از عالم درويشي و فقر چه نشان و علامت در خود سراغ داري كه هم رياست دنيا و هم رستگاري آخرت، هر دو را طمع مي كني؟

اينك براي آنكه هرچه بهتر به حُسن سليقه حافظ در اين غزل پي برده شود نگاهي گذرا بر ابيات اين غزل مي اندازيم. شاعر در چهار بيت اول غزل از قول هاتف يعني سروش غيبي، سخناني را بازگو مي كند.

هاتف يا سروش غيبي كه صداي او شنيده و خودش ديده نمي شود به مانند جبرييل با كسي صحبت مي‌كند كه از اولياء الله و قابل باشد و اينكه حافظ در اين غزل با شهامت هرچه تمام تر چنين ادعايي را دارد نبايد به حساب مضمون شعر و هنر شاعري گذاشت. ما شعراي فاضل و عارف زيادي داشته ايم و اين تنها حافظ است كه به حق مدعي ارتباط با عالم بالاست و بازگويي اين مطلب از ايمان واقعي و شهامت او سرچشمه مي گيرد و به همين دليل سخنانش در طيّ قرون و اعصار به دل نشسته و مورد قبول خاص و عام واقع گرديده است.

شاعر از قول فرشته غيبي چنين مي گويد: او به من گفت تو از ياران قديمي و سابقه دار و شناخته شده اين درگاه و ميخانه عشقي به سوي ما بيا و از ساغر عشق جرعه اي بنوش تا مانند جمشيد كه نخستين انساني است كه با اهورامزدا گفت و شنود داشت (ونديداد) تو هم از اسرار دو جهان آگاه شوي و بدانكه بر درِ اين ميخانه عشق عارفان خاكسار و درويشان قلندري نشسته اند كه در عين بي اعتنايي به ذخاير دنيوي، توانايي دادن و باز پس گرفتن تاج شاهي به شاهان را دارند. اين قوم در عين حال كه بالينشان خاك و خشت است پاي همت بر سر هفت سياره نهاده و واجد چنين مقام و منزلتي شده اند.

آنگاه شاعر در بيت پنجم خود را تسليم گفته فرشته غيبي كرده و مي فرمايد: خاك درگاه چنين ميخانه‌اي كه گوشه بام و ديوار كوتاهش سر به فلك مي سايد، از اين پس سجده گاه سر من خواهد بود.

روي سخن در ابيات 6، 7 و 8 در باطن امر به تورانشاه وزير بر مي‌گردد به اين معنا كه شاعر پس از آنكه شمّه مختصري از عشق و عرفان و مقام واقعي عارف را بازگو مي كند، خطاب به تورانشاه مي گويد، حال اگر تو مايلي كه در اين راه گام نهي، با مشورت و راهنمايي پير و مرشدي دل آگاه اقدام كن و اگر در اين راه به توفيق دست يافتي ان وقت خواهي ديد كه كمترين حوزه حكومت و اقتدار تو از ماه آسمان تا عمق درياهاست.

توضيحاً قدما معتقد بر اين بودند كه كره زمين بر روي شاخ گاو نري نهاده شده و آن گاو بر پشت ماهي سوار و آن ماهي در درياي بي كران عظيمي شناور است.

اجمالاً از آنجا كه چنين تشخيص مي دهد كه منظوز تورانشاه از تظاهر به صوفي گري بهره برداري سياسي است، در بيت هشتم صراحتاً به او مي گويد اين كار از عهده تو بر نمي‌آيد و چه بهتر كه به همان امر وزارت خود مشغول باشي. شاعر به منظور حفظ شئون مقام وزارت تورانشاه علي الظاهر خطاب به خود و در باطن او را مخاطب مي سازد و در مقطع كلام نيز از صنعت التفات بهره جسته و به او مي گويد اي تورانشاه خام طمع خجالت بكش. كدام كار تو به كار عارفان شباهت دارد كه طمع خواجگيِ هر دو جهان را در سر داري!
شرح جلالی بر حافظ – دکتر عبدالحسین جلالی