قنات يا کاريز چيست؟

قنات، شيوه آبياري بسيار کهن ايران مي باشد که از زمان هخامنشيان تا امروز نزديک به 3000 سال دوام آورده است. در اين شيوه با تکيه بر دانش بومي و هيدرولوژيست هاي تجربي، آب موجود در سفره هاي زيرزميني به توسط تعدادي چاه عمودي و يک چاه افقي، بدون استفاده از انرژي هاي فسيلي و الکتريکي به روي زمين آورده مي شود و مورد استفاده قرار مي گيرد.

سهم قنات در تامين آب کشور

از نيم قرن پيش به اين طرف هر چه جلوتر مي آييم از سهم قنات در تامين آب گشور کاسته شده است. اين سهم از 70 درصد پيش از سال 1950 به 50 درصد در حوالي سال 1950 و به 10 درصد در سال 2000 مي رسد.

برخي معتقدند عمر استفاده از قنات سپري شده و دوران قنات گذشته است. تحقيقات و تجربه زندگي در ايران نشان مي دهد که بخاطر اتخاذ سياست هاي نا کارآمد و موضعي، آگاهي کم از دانش بومي و عدم درک ارتباط همه جانبه قنات با جامعه محلي و نظام توليد باعث شده قنات بسيار کمرنگ جلوه کند.

جايگزين هاي قنات

در زمره اولين روش هايي که از 1950 به جاي قنات نشسته اند، چاههاي موتوري (چاه + موتور پمپ) بودند. اين چاهها بدون توجه به حريم و مکان قنات ها حفر شدند و با توجه به عمر نسبتا کوتاه در مقايسه با عمر قنات ها (عمر قنات بيش از صدهاسال و عمر چاهها بين 20 تا 50 سال) در نيم قرن گذشته، هم خود خشک شدند و هم قنات ها را خشک کرده اند و به تشديد خشکسالي و کم آبي دامن زده اند.

در سال 2000 در ايران بيش از 70 ميليارد متر مکعب آب از زير زمين تخليه شده است. از اين ميزان بيش از 60 درصد (5/42 ميليارد متر مکعب) به چاههاي عميق و نيمه عميق اختصاص دارد و در حدود 12 درصد (6/8 ميليارد متر مکعب) به قنات ها.

جاي هيچ ترديد نيست که در مناطقي از کشور ما استفاده از چا موتوري بسيار ضروريست. بعلاوه استفاده از چاه موتوري مي بايست بعنوان يک مکمل قنات مطرح مي شد، در حاليکه دقيقا در همان مکانهايي که قنات قرن ها آب جامعه را تامين کرده بود چاه احداث شد.

چرا احداث اينگونه، چاه موتوري يک سياست غلط است.

· اگرچه هزينه احداث يک قنات 8 تا 9 برابر هزينه حفر يک چاه عميق (با نصب موتور و مخارج متعلق به آن) مي باشد. اما اگر قنات مرتب لايروبي و مرمت شود عمر مفيد قنات تقريبا بي نهايت است حال آنکه عمر مفيد يک چاه حدود 20 سال تخمين زده شده است؛

· آبدهي قنات در طول زمان، مداوم تر ومطمئن تر است، متکي بر قنات هيچ خطري کشاورزي را تهديد نمي کند مگر برحسب اتفاقات نادر؛

· عدم وابستگي به انرژي الکتريکي و يا مواد نفتي و قطعات يدکي موتور پمپ که عمدتا از خارج وارد مي شود و ارز بر است؛

· ناچيز بودن هزينه نگهداري قنات در مقايسه با هزينه نگهداري چاه و موتور پمپ؛

· آسيب نرساندن کمي و کيفي به آبهاي زيرزميني به علت استفاده تدريجي از آنها، قنات ذخاير آبي لايه هاي آبدار را متعادل نگه مي دارد. قنات موجوديت ذخاير آبي را در شديدترين خشکسالي ها تضمين مي کند؛

· قنات الگوئي از نظام کار مشارکتي است. در محل هاي احداث قنات براي مردم کار ايجاد مي شود و نيروي کار محلي مي تواند آن را نگهداري کند؛

· قنات خاصيت جمع کنندگي پس آبهاي نفوذي به زمين را دارد و به همين دليل احداث قنات در مناطق خشک (کويري) که شرط ادامه حياط در صرفه جوئي در مصرف آب خلاصه مي شود بسيار مفيد استقنات آبهاي شيرين دامنه ها را به قيمت پايين دشت که کلا داراي خاک شورتري است منتقل مي کند و کنترل کننده شوري خاک است و در بيابان‌زدائي بسيار موفق است؛

· در ايران با قرار دادن آسيابهاي آبي در مسير قنوات از انرژي آبي توليد شده بهره مي جستند؛

· قنات آبهاي شيرين دامنه ها را به قيمت پايين دشت که کلا داراي خاک شورتري است منتقل مي کند و کنترل کننده شوري خاک است و در بيابان زدائي بسيار موفق استقنات آبهاي شيرين دامنه ها را به قيمت پايين دشت که کلا داراي خاک شورتري است منتقل مي کند و کنترل کننده شوري خاک است و در بيابان زدائي بسيار موفق است.

· در ايران با قرار دادن آسيابهاي آبي در مسير قنوات از انرژي آبي توليد شده بهره مي‌جستند.