غزل شماره ۳۶۵: عمریست تا به راه غمت رو نهاده‌ایم

معانی لغات غزل (365)

رو نهاده ایم : 1- توجه کرده ایم. 2- چهره و روی را بر زمین نهاده ایم .

صد رو نهاده ایم : صد بار روی بر آن نهاده ایم .

روی و ریا : تزویر وفریبکاری، دو رویی و نفاق، تظاهر و دو رنگی .

طاق : سقف .

رواق : پیشخانه، پیشگاه، ایوان .

قال و قیل : گفتن، قال و مقال، گفتگو و نزاع لفظی، بحث و مجادله لفظی طلبه ها .

نرگس جادو : (استعاره) چشم جادوگر .

سنبل هندو : (استعاره) زلف سیاه .

ملک عافیت : (اضافه تشبیهی) کشور سلامت و رستگاری .

نه به بازو : نه به زور بازو .

نهاده ایم : مستقر کرده ایم .

سِحرِ چشم یار : چشم ساحر یار .

کِرِشمه جادو : غمزه چشمان جادوگر .

بی ناز نرگسش : در اثر محرومیت از عشوه و ناز چشم او .

نَظّارگان : نظاره کنندگان، تماشاگران .

سر سودایی : سر مالیخولیایی، سر عاشق پیشه شوریده و خیالباف .

معانی ابیات غزل (365)

1) ما صد بار صورت خود را پیش خاک پای تو بر زمین نهاده ایم و رویّه نیرنگ و ریاکاری مردم را کنار گذاشته ایم .

2) (ما) سقف و ایوان مدرسه و بحث و جدل علم را فدای جام شراب و ساقی زیبارو کرده ایم .

3) هم جان خود را به آن دو چشم جادوگر و هم دل خود را به آن دو زلف سیاه سپرده ایم .

4) ما کشور آسودگی و ایمنی را با زور لشکر نگرفته و اورنگ شاهی را با زور بازو مستقر نکرده ایم .

5) تا ببینیم که چشم افسونگر یار چه نقشی بازی می کند . زیرا که ما پایه کار خود را بر غمزه چشمان جادوگر او نهاده ایم .

6) در کنج تنهایی امیدوارانه به مانند آن ها که به ماه می نگرند، دیده خواستار خود را به دیدار خم ابروی یار واداشته ایم .

7) در اثر محرومیت از ناز و کرشمه چشم او سر شوریده خود را از شدت اندوه به مانند بنفشه بر سر زانوی غم نهاده ایم .

8) از حافظ پرسیدی که دل حیران و سرگشته ات کجا رفته است؟ آن را در لابلای آن گیسوی خمیده جا گذاشته ایم .

شرح ابیات غزل (365)

وزن غزل : مفعول فاعلات مفاعیل فاعلات

بحر غزل : مضارع مثمّن اخرب مکفوف مقصور

*

در نسخه های خطّی مورد استناد حافظ پژوهان محترم به این وزن و قافیه و ردیف، 2 غزل با ابیات مشترک و ابیاتی با اندک تفاوت ثبت و بعضی از شارحین محترم به منظور حفظ امانت آن را دو غزل محسوب کرده اند، اما از آنجایی که چند بیت و مصراع در هر دو مشترک و مضمون چند بیت نیز با اندک تغییر لفظی مشابهت تامّ دارد، به نظر می رسد که شاعر پس از خلق مضامین و سرودن ابیاتی و پیش از آنکه انتخاب اصلح کرده باشد نسخه های دوگانه را در دسترس دیگران نهاده و بعداً به عنوان دو غزل جمع آوری و منظور شده باشد .

در نسخه قزوینی ـ غنی یک غزل آمده و ما با توجه به نظرات حافظ شناسان صورت اصحّ آن را انتـخاب و معتـقدیم که به هیچ وجه این ابیات و مضامین مشترک در یک قالب و وزن و ردیف و قافیه نمی تواند دو غزل باشد .

آنچه ذکر آن ضرورت دارد این است که این غزل صرفاً غزلی است عاشقانه و مربوط به ایام جوانی و میانسالی حافظ، چرا که در آن تعابیر عرفانی و ایهامات به کار نرفته و از معدود غزل هایی است که از سر تا پا در تعریف معشوق سخن رفته است .
شرح جلالی بر حافظ – دکتر عبدالحسین جلالی