لیست ترتیبی خطبه های نهج البلاغه : 46 تا 60

خطبه 46

این خطبه را شارحان نهج‏البلاغه یک دعای سفر می‏دانند که از طرف امیرالمومنین(ع) خوانده شده و مرحوم سیدرضی می‏گوید که قسمت اول این دعا از رسول‏الله(ص) است یعنی هنگامی که آن حضرت می‏خواست به سفر برود آن دعا را می‏خواند و امیرالمومنین(ع) روزی که خواست به سوی شام سفر کند، دعای رسول‏الله(ص) را بر زبان آورد و در دنبال آن جمله‏های دیگر را که در این خطبه می‏خوانیم ایراد نمود و هر مرد که دارای عائله است و سفر کرده یا بعد از این سفر خواهد کرد وقتی این جمله از خطبه را می‏خواند(و سوء المنظر فی‏الاهل و المال و الولد) متاثر می‏شود چون می‏فهمد که امیرالمومنین(ع)با تمام عظمت روحی که داشته دارای احساسات عادی یک پدر خانواده است و کدام پدر خانواده بود که بعد از یک سفر طولانی با تشویش به خانه بر نمی‏گشت که مبادا در غیاب او آسیبی بر جان یکی از اعضای خانواده یا بر مال وی وارد آمده باشد و از امروز که وسایل ارتباطات زیاد و سریع است و یک مسافر، می‏تواند در تمام طول سفر همه روز از وضع خانواده خود کسب اطلاع کند، بگذرید در گذشته مسافری که به یک سفر طولانی می‏رفت در تمام مدت سفر شاید یک بار هم نمی‏توانست از حال خانواده اش اطلاعی به دست بیاورد و به همین جهت در پایان سفر، وقتی به خانه‏اش نزدیک می‏گردید مشوش بود و می‏ترسید که در غیاب وی اتفاقی ناگوار افتاده باشد.

خطبه 47

حضرت امیرالمومنین(ع) در این خطبه کوفه را شبیه به چرم عکاظ کرده و عکاظ (بر وزن بغاز بدون تشدید) بازاری بود که هر سال چهار ماه، در ماههای حرام(که اعراب در آن مدت نمی‏جنگیدند) در محلی نزدیک مکه دایر می‏شد و در حالی که مردم در بازار عکاظ مشغول خرید و فروش بودند شعرای عرب اشعار خود را در آن بازار می‏خواندند و به طوری که بازار عکاظ، یک فرهنگستان ادبی بود برای خواندن و شنیدن اشعار و اما چرم عکاظ یک چرم مرغوب بود که در آن بازار فروخته می‏شد و در این خطبه، امیرالمومنین(ع) به کوفه اطمینان می‏دهد که هر کس نسبت به آن سوء قصد نماید دچار عاقبتی وخیم خواهد شد و سید محمد عسگری جعفری بدین مناسبت در پاورقی خطبه از چندتن که به کوفه سوء قصد کردند و دچار عاقبت و خیم شدند نام می‏برد.

 خطبه 48

این خطبه بنا به نظریه شارحان نهج‏البلاغه در روز 5 ماه شوال سال 37 هجری در منطقه نخیله در حالی که امیرالمومنین(ع) عازم جنگ صفین بود ایراد شده و جنگ صفین در روز 25 ماه شوال همان سال آغاز گردید و منظور حضرت علی بن ابوطالب (ع) از اینکه جلوداران سپاه خود را فرستادم، 12000 سرباز به فرماندهی شریح بن هانی و زیاد بن نصر است که به عنوان جلودار و به قول اعراب(مقدمه‏الجیش) فرستاده شد و می‏دانیم که جنگ صفین در ساحل رود فرات درگرفت و سیدرضی گردآورنده نهج‏البلاغه می‏گوید که در این خطبه کلمه ملطاط از لحاظ لغوی به معنای زمین مسطح می‏باشد و به طور مجازی بر ساحل دریا یا ساحل رود اطلاق می‏شود و منظور امیرالمومنین(ع) از بکار بردن کلمه ملطاط، ساحل رود فرات است و نیز سیدرضی می‏گوید که در این خطبه منظور از کلمه نطفه آب رود فرات می‏باشد و این کلمه، از مختصات سبک ادبی امیرالمومنین(ع) است و کسی قبل از او این کلمه را به معنای آب رودخانه فرات به کار نبرده است.

خطبه 49

حضرت امیرالمومنین(ع) در این خطبه برای تفهیم قسمتی از صفات خداوند مضمونهایی به کار می‏برد که جالب توجه است و این مضمونها در قرون بعد، خیلی مورد استفاده اندیشمندان و حکما، برای توصیف خداوند قرار گرفت و یکی از نکات مورد توجه این خطبه این است که حضرت می‏گوید که حتی قلب یک کافر که به زبان، منکر وجود خداوند، می‏باشد بر هستی او اقرار دارد و این حقیقتی است روشن چون محال می‏باشد که یک انسان عاقل بتواند در ضمیر خود منکر وجود خداوند شود و عقلش به او می‏گوید که این جهان دارای آفریننده‏ایست که جهان را بعد از آفریدن اداره می‏نماید و به موجب این خطبه که حقیقتی است غیر قابل تردید، هیچ موجود بشری نمی‏تواند منکر وجود خداوند شود.

خطبه 50

در این خطبه، حضرت امیرالمومنین(ع) در مورد بدعت و تداخل حق و باطل صحبت می‏کند و بدعت عبارت از این است که احکامی را وضع نمایند که در اسلام نیست و مغایر با احکام اسلامی می‏باشد ولو واضعان آن احکام دعوی کند که مطابق با اسلام است و اختلاط حق و باطل سبب می‏شود که نتوانند به سهولت باطل را از حق تمیز بدهند و شیطان از این فرصت استفاده می‏نماید و به وسیله القاآت خود بر هواخواهانش مستولی می‏گردد.

خطبه 51

این خطبه، طبق نظریه تمام شارحان نهج‏البلاغه از طرف امیرالمومنین(ع) در ساحل رود فرات، قبل از جنگ صفین(که در ساحل همان رود در گرفت) ایراد شد و سبب ایراد خطبه این بود که سپاه امیرالمومنین(ع) وقتی به رود فرات رسید 40000 سرباز معاویه ساحل فرات را اشغال کرده بودند و سپاه تشنه امیرالمومنین(ع) احتیاج به آب داشت و حضرت شخصی را نزد معاویه فرستاد تا از او بخواهد که به سربازانش دستور بدهد راه را بگشایند تا سربازان سپاه او آب بردارند و معاویه جواب داد من به سپاه دشمن آب نمی‏دهم. امیرالمومنین(ع) می‏توانست در منطقه‏ای واقع در قسمت علیای رودخانه، از شط فرات آب بردارد اما برای رسیدن به آن منطقه بایستی از اراضی بسیار ناهموار، مستور از تپه و دره عبور نمایند و از اشکال راهپیمایی گذشته اگر سپاه امیرالمومنین(ع) منتقل به قسمت علیای رودخانه می‏شد نمی‏توانست برای جنگ، با سپاه معاویه تماس داشته باشد و لذا حضرت با ایراد این خطبه به سربازان خود گفت که آب را از دم شمشیر بگیرند و سربازان حمله کردند و قشون معاویه را از ساحل فرات دور نمودند و آن منطقه به اشغال سپاه امیرالمومنین(ع)درآمد و آنگاه سپاه معاویه، از دسترسی به آب محروم شدند و معاویه نماینده‏ای را نزد امیرالمومنین(ع) فرستاد و درخواست راه، برای برداشتن آب کرد و آن حضرت که مظهر جوانمردی و ترحم بود اجازه داد که سپاه دشمن هر قدر می‏خواهد آب بردارد.

خطبه 52

بنا بر نظریه بعضی از شارحان نهج‏البلاغه شاید آن قسمت جزو این خطبه بوده و مرحوم سیدرضی چون این خطبه را در جای دیگر دیده به شکل یک خطبه جداگانه ثبت کرده و گفتیم سیدرضی، در مورد وصل و قطع خطبه‏ها کوچکترین مداخله ننموده و هر خطبه را به همان شکل که در ماخذها یافته در نهج‏البلاغه ثبت کرده است و همین دقت، در نقل آنچه در ماخذها یافته کار او را در مورد جمع‏آوری نهج‏البلاغه به طور کامل قابل اعتماد کرده است.

خطبه 53

این خطبه مربوط است به شرایط گوسفندی که بایستی قربانی شود و علت بیان این خطبه از طرف امیرالمومنین(ع) این است که مسلمین، گوسفند نزار و بیمار را قربانی نکنند و تصور ننمایند که قربانی کردن گوسفند بیمار از طرف خداوند پذیرفته می‏شود و مرحوم سیدرضی می‏گوید که در این خطبه کلمه(منسک) به معنای محل قربانی است و بنا بر گفته سیدرضی کلماتی مخصوص می‏باشد که امیرالمومنین(ع) به کار برده است.

خطبه 54

شارحان نهج‏البلاغه می‏گویند که قسمتی از این خطبه که در پایان آن می‏باشد از طرف مرحوم سیدرضی در یکی از خطبه‏های گذشته حضرت امیرالمومنین(ع) آورده شده است و موضوع این خطبه همچنان طبق نظریه شارحان نهج‏البلاغه توضیحی است که در صفین، حضرت امیرالمومنین(ع) به سربازان خود داد و لزوم جنگ را بیان کرد.

خطبه 55

در مقدمه خطبه‏های گذشته گفته شد که بعد از این که سپاه حضرت امیرالمومنین(ع) قبل از جنگ صفین به رود فرات رسید معاویه که ساحل رود را اشغال کرده بود موافقت نکرد که سربازان امیرالمومنین(ع) آب بردارند و حضرت فرمان حمله را صادر کرد و سربازان معاویه از ساحل رودخانه رانده شدند و سپاه امیرالمومنین(ع) آنجا را اشغال نمود. لیکن وقتی معاویه درخواست کرد که امیرالمومنین(ع) اجازه بدهد که سربازان او آب بردارند حضرت از روی جوانمردی و ترحم فطری موافقت نمود و سربازان معاویه آب برداشتند از آن پس مدت چند روز سربازان معاویه، آزادانه به رودخانه نزدیک می‏شدند و آب بر می‏داشتند بدون این که بین دو سپاه، جنگی در بگیرد و این فترت، برای قسمتی از افسران و سربازان سپاه امیرالمومنین(ع) این تصور را به وجود آورد که آن حضرت از مرگ می‏ترسد یا بدون این که از کشته شدن وحشت داشته باشد، نمی‏خواهد با معاویه بجنگد و حضرت پس از وقوف از این موضوع این خطبه را ایراد کرد.

خطبه 56

این خطبه بنابر نظریه عده‏ای از شارحان نهج‏البلاغه بعد از این که طایفه بنی‏تمیم در بصره نخواستند به هواخواهی امیرالمومنین(ع) قیام کنند ایراد شد و چگونگی واقعه نیز به اختصار از این قرار است که پس از این که محمد بن ابوبکر حاکم امیرالمومنین(ع) در مصر به تحریک معاویه کشته شد ، معاویه یکی از معتمدان خود را به بصره فرستاد تا این که مردم بصره و به خصوص طایفه بنی‏تمیم را که با عثمان خلیفه سوم وابستگی داشتند به عنوان خونخواهی عثمان علیه امیرالمومنین (ع) بشوراند در صورتی که آن طایفه بعد از کشته شدن عثمان با امیرالمومنین(ع) بیعت کردند. وقتی فرستاده معاویه برای تحریک مردم بصره به شورش، وارد آن شهر شد عبدالله بن عباس که از طرف امیرالمومنین(ع) به حکومت بصره منصوب شده بود در آنجا حضور نداشت و به کوفه رفت تا کشته شدن محمد بن ابوبکر را به امیرالمومنین(ع) تسلیت بگوید و می‏دانیم که امیرالمومنین(ع) محمد بن ابوبکر پسر خلیفه اول را مانند فرزند خود دوست می‏داشت و عبدالله بن عباس قبل از رفتن به کوفه، زیاد بن عبید را در بصره نایب الحکومه کرد تا در غیاب او به کارها رسیدگی کند. زیاد بن عبید به امیرالمومنین(ع) گزارش داد که طایفه بنی‏تمیم، به سبب وابستگی که با عثمان داشتند تحت تاثیر تحریکات فرستاده معاویه قرار گرفته‏اند و در نتیجه امیرالمومنین(ع) این خطبه را ایراد کرد و در این خطبه امیرالمومنین(ع) می‏گوید که ما، در صدر اسلام با رسول‏الله برای پیشرفت دین حتی با پدران و فرزندان و برادران و عموهای خود می‏جنگیدیم و این برای متنبه کردن کسانی است که با عثمان وابستگی داشتند تا بدانند که یک مسلمان واقعی نباید به وابستگی خود به یک کانون باطل پایبند باشد.

خطبه 57

بعضی گفته‏اند که منظور حضرت امیرالمومنین(ع) در این خطبه حجاج بن یوسف است و بعضی گفته‏اند که منظورش مغیره بن شعبه می‏باشد اما ابن ابی‏الحدید شارح نهج‏البلاغه اظهار می‏کند صفاتی که امیرالمومنین(ع) در این خطبه برای آن مرد ذکر می‏نماید تردیدی باقی نمی‏گذارد که منظور امیرالمومنین(ع) از این شخص معاویه بن ابوسفیان است که خیلی شکمباره بوده و روایت می‏کنند که رسول‏الله(ص) نزد معاویه فرستاد تا به او بگویند که نزد پیغمبر برود و فرستاده پیغمبر مراجعت کرد و گفت معاویه مشغول خوردن است و در آن روز پیغمبر(ص) برای بار دوم و بار سوم، معاویه را احضار کرد و هر بار مراجعت کردند و گفتند که هنوز معاویه، از خوردن فارغ نشده است و در این خطبه امیرالمومنین(ع) می‏گوید که ناسزاگویی شما به من سبب نجات شما می‏شود و منظور حضرت این است که معاویه اگر دریابد که شما به من ناسزا نمی‏گویید شما را به قتل می‏رساند و در مورد مهر ورزیدن به امیرالمومنین(ع) در صفحه 131 جلد سوم عقدالفرید این روایت نوشته شده است: (ام‏المومنین ام‏سلمه نامه‏ای به معاویه نوشت و در آن گفت تو علی را دوست نمی‏داری و دوست داران علی را مورد آزار قرار می‏دهی ولی من شاهد هستم که خدا و پیغمبر، علی را دوست می‏داشتند).

خطبه 58

وقتی خوارج دریافتند که در موضوع حکمیت فریب خورده‏اند به خطای خود اعتراف کردند ولی به امیرالمومنین(ع) گفتند که تو نیز به خطای خود اعتراف کن ولی امیرالمومنین(ع) که قبل از حکمیت خوارج را برحذر نمود خطایی نکرده بود که اعتراف به خطا نماید و از گفته خوارج متاثر گردید و این خطبه را ایراد کرد و آنچه امیرالمومنین(ع) در این خطبه راجع به عاقبت خوارج گفت، جامه عمل پوشید و بعد از امیرالمومنین(ع) خوارج روز آسایش را ندیدند و همه به قتل رسیدند و مرحوم سیدرضی در مورد معنای کلمه(آبر) که در جلمه دوم این خطبه(و لابقی منکم آبر) خوانده می‏شود می‏گوید بعضی این کلمه را آثر دانسته‏اند و(آبر) یعنی کسی که عهده‏دار پرورش دادن درخت خرما باشد و آن را به ثمر برساند و(آثر) یعنی کسی که واقعه‏ای را حدیث کند(حکایت کند) و به گمان من(یعنی سیدرضی) این کلمه بایستی(آثر) باشد نه(آبر) و حضرت می‏گوید(از شما خبر دهنده‏ای باقی نماند) و اگر این کلمه را(آبر) بدانیم معنای جمله این طور می‏شود(از شما ذی‏حیاتی باقی نماند) و به قول سیدرضی این کلمه را به شکل(آبز) هم آورده‏اند که در آن صورت به معنای هالک(هلاک کننده) یا جهنده و دو معنای مختلف می‏شود.

خطبه 59

قبل از این که سپاه امیرالمومنین(ع) در نهروان با خوارج بجنگد به آن حضرت گزارش دادند که خوارج از پل نهروان گذشتند و رفتند و حضرت بعد از دریافت آن گزارش گفت(مصارعهم دون النطفه) یعنی محل کشته شدن آنها این طرف آب است و مرحوم سیدرضی می‏گوید که در کلام حضرت امیرالمومنین(ع) نطفه به معنای آب رودخانه است و در یکی از خطبه‏های گذشته نیز به این موضوع اشاره شد و حضرت بعد از دریافت گزارش مذکور، خطاب به سپاه خود گفت که به خداوند سوگند که از آنها(از خوارج) زیادتر از 10 نفر از مرگ رهایی نخواهند یافت و همین طور شد و فقط 9 نفر از خوارج توانستند که با گریختن خود را از مرگ نجات بدهند و 2 تن از آنها به امان گریختند و 2 تن به جزیره فرار کردند(جزیره بر اراضی شمال بین‏النهرین اطلاق می‏شد) و 2 نفر خود را به سجستان رسانیدند و 2 نفر هم به کرمان گریختند و 1 نفر هم به یمن گریخت و از سپاه امیرالمومنین(ع) فقط 8 تن به درجه شهادت رسیدند و آنچه امیرالمومنین(ع)در این خطبه در مورد خوارج و مقتولین سپاه خود گفت به طور کامل جامه عمل پوشید.

خطبه 60

به طوری که در این خطبه می‏خوانیم امیرالمومنین(ع) گفت: که بعد از من خوارج را به قتل نرسانید چون فرق است بین کسی که در طلب حق است اما خطا می‏کند و آن کس که در طلب باطل است و به آن دسترسی پیدا می‏نماید و مرحوم سیدرضی در تفسیر این خطبه گفته که منظور امیرالمومنین(ع) از کسی که در طلب باطل است و به آن دسترسی پیدا می‏کند معاویه می‏باشد. و نیز سیدرضی می‏گوید که بعد از جنگ نهروان به امیرالمومنین(ع) گفتند که خوارج از بین رفتند چون همه در آن جنگ کشته شدند اما آن حضرت می‏دانست که عده‏ای از خوارج هستند که در آن جنگ شرکت نکردند و از آن گذشته مقتولین زن و فرزندان داشتند و به همین جهت در پاسخ کسانی که گفتند که خوارج از بین رفتند این خطبه را ایراد کرد.