غزل شماره ۱۳۴: بلبلی خون دلی خورد و گلی حاصل کرد

معانی لغات غزل(134)

بلبل : دراین شعر منظور منظور خود شاعر است(استعاره).

خون جگر خورد: کنایه از رنج فراوان بردن.

گلی حاصل کرد: (استعاره ) فرزندی را پرورش داد.

باد: حرکت هوا، هوایی که با سرعت به جهتی حرکت کند.

غیرت: رشک ، حسد، و در فارسی به معنای محافظت ناموس و آبرو و عزت و شرف.

طوطئی : ( استعاره ) منظور خود شاعر است.

شکری: کنایه از محبوبی و در اینجا فرزند است.

نقش امل باطل کرد: آرزو را بر باد داد.

قره العین : نور چشم ، فرزند، خنکی چشم منظور فرزند است.

میوه دل : فرزند.

آسان بشد: به آسانی از دست رفت.

خدارا مددی : برای خاطر خدا کمک کن.

امید کرمم همره این محمل کرد : امید به لطف و کرم تو مرا با این کجاوه همراه ساخت.

روی خاکی : چهره گرد آلود ، صورت به خاک آلوده .

نَم چشم : چشم تر ، اشک و ترواش چشم.

چرخ فیروزه : کنایه از آسمان فیروزه یی ، فلک فیروزه یی رنگ.

طرب خانه : سرای شادی، خانه شادی .

کهگل: کاه گل.

لحد: گور، قبر .

نزدی شاه رخ : حرکتی نکرد که شاه ورخ ، دو مهره شطرنج در بازی غیر فعال شوند،اقدام قاطع و جدی از تو ظهور نکرد.

فوت شد امکان : فرصت از دست رفت.

معانی ابیات غزل (134)

(1) بلبلی با زحمت بسیار گلی بدست آورد. با حسد و حادثه با بردن آن وبه جا نهادن صد گونه خار، اورا پریشان حال ساخت.

(2) طوطئی به هوا و آرزوی شکری دلخوش و امیدوار بود که ناگاه سیل نابودی آن نیشکر خیال و نقش آروز را از میان برد .

(3) یادش به خیرآن نور چشم و میوه دل من که چگونه به آسانی از دستم به در رفت و کار را بر من دشوار ساخت .

(4) ای ساربان بار من بر زمین افتاد . از برای خدا به من کمک کن که امید به لطف و کرم تو مرا با این کاروان همسفر ساخت.

(5) در چهره آغشته به خاک خشک و رطوبت چشم من به خواری منگر که این فلک مینایی ، خانه عیش و شادی خود را با کاه گل ساخته و پرداخته است.

(6) داد وفریاد که از خشم زخم ماهِ حسودِ آسمان ، ماه کمان ابروی من در زیر سنگ گور جای گرفت.

(7) حافظ به موقع خود شاه رخی نزدی (اقدام مؤثر نکردی ) و فرصت از دست رفت . چه می توان کرد که گرفتاریهای روزگار مرا از این کار باز داشت.

شرح ابیات غزل (134)

وزن غزل: فاعلاتن فعلاتن فع لان

بحر غزل: رمل، مثمّن مخبون اصلم مسبغ

*

در گیرا گیر مبارزه با دشمنان و خالفان و از دست دادن حمایت سلطان ، بلیّه دیگری گریبانگیر حافظ می شود و فرزندی نابالغ که هنوز زمان به مکتب گذاشتن او فرا نرسیده بود از دست او به در می رود . حافظ در غم مرگ این نوباوه دلبند خود چنین می سراید:

دلا دیدی که آن فرزانه فرزند چه دید اندر خم این طاق رنگین

به جای لوح سیمین در کنارش فلک بر سر نهادش لوح سنگین

و ازشدت تأثر وبه ظن قوی از شدت پشیمانی ، از اینکه به موقع خود در اثر گرفتاریهای و مشغله نتوانسته درمعالجه فرزندش کوشش لازم را معمول دارد، به سرودن غزلی که بازگو کننده حالات و تأثرات روحی اوست دست یازدیده است.

شاعر در 3 بیت نخستین اشاره به مشکلاتی دارد که در دستیابی به این فرزند متحمل شده است . کسی چه می داند شاید سالها در آرزوی داشتن فرزندی می سوخته تا اینکه خدواند به او و همسرش فرزندی عطا می کند و از بد ایام پیش از آنکه به شش هفت سالگی برسد و به مکتب گذاشته شود از دست می رود و در 3 بیت بعدی حالت استیصال خود را باز گو کرده و از شدت تأثر همه گناهان را به گردن چرخ نابکار می اندازد و دربیت مقطع تلویحاً از غفلت و اهمال و عدم اقدام سریع و به موقع خود سخن می گوید و برای تبرئه خویش در مصراع آخر غزل، به کلمه ( بازی ایام ) متوسل می شود. و این کلمه همانطور که در مواردی دیگر هم بطور سر بسته از گرفتاریهای شغلی که روزگار برایش فراهم ساخته می نالد به ظن قوی به گرفتاریها و درگیریها با مخالفین اشاره دارد . اصطلاح شاه رخ زدن در بازی شطرنج به موقعیتی اطلاق می شود که حریف بتواند با حرکت دادن مهره اسب خودهم به مهره رخ طرف مقابل حمله کند و هم در ضمن شاه او را کیش کند و در اصطلاح عوام به دو کیشه کردن موسوم است واین عبارت ( به موقع شاه رخ نزدی ) به کسی گفته می شود که یک فرصت طلایی را دو کیشه را ازدست داده باشد. در پایان تشبیهی که حافظ در بیت پنجم به کار برده و از چهره خاکی و رطوبت چشم خود کاه گل ساخته است قبل از او نظامی در شرفنامه چنین به رشته نظم کشیده است:

ترو خشکی اشک و رخسار من به کحگل بر اندود ایوان من

شاعر در بیت مقطع از صنعت التفات سود جسته و مرجع هر دو ضمیر مخاطب ( نزدی ) و متکلم ( چکنم ) خود حافظ است.
شرح جلالی بر حافظ – دکتر عبدالحسین جلالی