قرار شب بیست و یکم ماه مبارک رمضان

بسم الله الرحمن الرحیم

امام علیه السلام  فرمود: ترس (نابجا) با ناامیدى همراه است و کم‏رویى با محرومیت همراه، فرصت‏ها همچون ابر در گذرند؛ ازاین‏رو، فرصت‏هاى نیک را غنیمت بشمارید (و پیش از آنکه از دست برود، از آن استفاده کنید).

امام علیه السلام، در این سخن پرمعناى خود به سه نکته مهم اشاره می کند.

نخست مى‏ فرماید: (قُرِنَتِ الْهَیْبَةُ بِالْخَیْبَةِ) «ترس (نابجا) با ناامیدى مقرون است»؛بدون شک ترس از عوامل و اشیاى خطرناک، حالتى است که خداوند در انسان براى حفظ او آفریده است. هنگامى که حادثه خطرناکى رخ مى‏دهد یا موجود خطرناکى به انسان حمله مى‏کند و خود را قادر بر دفاع نمى‏بیند ترس بر او غالب مى‏شود و خود را به سرعت از صحنه دور مى‏سازد این‏گونه ترس منطقى و موهبت الهى براى حفظ انسان از خطرات است. هرگاه سیلاب عظیمى حرکت کند و انسان خود را در مسیر آن ببیند و بترسد و با سرعت خود را کنار بکشد چه کسى مى‏ گوید این صفت مذموم است؟ ترس بجا سپرى است در برابر این‏گونه حوادث. ولى ترس نابجا که ناشى از توهم یا ضعف نفس یا عدم مقاومت در مقابل مشکلات باشد به یقین مذموم و نکوهیده است و این‏گونه ترس‏هاست که انسان را از رسیدن به مقاصد عالیه باز مى‏ دارد. به همین دلیل از قدیم گفته‏ اند: شجاعان اند که به موفقیت‏ هاى بزرگ دست مى‏ یابند.

واژه «هیبه» گاه به معناى شکوه و جلال آمده که موجب خوف دیگران مى‏ شود و گاه به معناى ترس است و در جمله بالا معناى دوم اراده شده است آن هم ترس بیجا، و واژه «خیبة» به معناى خسران و شکست و ناکامى و محرومیت است و این دو همواره با هم قرین اند و به این ترتیب امام مى‏ خواهد پیروان خود را به شجاعت در تمام امور دعوت کند.

-----------------------------------------------------------------------------

در جمله کوتاه و پرمعناى دوم مى‏ فرماید: (وَالْحَیَاءُ بِالْحِرْمَانِ) «کم‏رویى با محرومیت همراه است»؛ حیاء مانند هیبت دو معناى باارزش و ضد ارزش دارد؛ حیاى ارزشمند آن است که انسان از هر کار زشت و گناه و آنچه مخالف عقل و شرع است بپرهیزد و حیاى ضد ارزش آن است که انسان از فراگرفتن علوم و دانش‏ها و یا سؤال کردن از چیزهایى که نمى‏ داند یا احقاق حق در نزد قاضى و جز او اجتناب کند، همان چیزى که در عرف، از آن به کم‏رویىِ ناشى از ضعف نفس تعبیر مى ‏شود. منظور امام علیه السلام  در گفتار بالا همان معناى دوم است که انسان را گرفتار محرومیت‏ها مى‏سازد.

در حدیثى از رسول خدا صلى الله علیه و آله مى‏ خوانیم: «الْحَیَاءُ حَیَاءَانِ حَیَاءُ عَقْلٍ وَحَیَاءُ حُمْقٍ فَحَیَاءُ الْعَقْلِ هُوَ الْعِلْمُ وَحَیَاءُ الْحُمْقِ هُوَ الْجَهْلُ؛ شرم و حیا دو گونه است حیاى عاقلانه و حیاى احمقانه؛ حیاى عاقلانه از علم سرچشمه مى‏گیرد و حیاى احمقانه از جهل». اصول کافی جلد 2 ص 106

در حدیثى نیز از امام صادق آمده است که فرمود:«الْحَیَاءُ عَلَى وَجْهَیْنِ فَمِنْهُ ضَعْفٌ وَمِنْهُ قُوَّةٌ وَإِسْلَامٌ وَإِیمَانٌ؛ حیا بر دو گونه است قسمى از آن ضعف‏ و ناتوانى و قسمى دیگر، قوت و اسلام و ایمان است».بحار الانوار جلد 75 ص 242

در حدیث دیگرى در غررالحکم‏ از على علیه السلام  آمده است: «مَنِ اسْتَحیى‏ مِنْ قَوْلِ الْحَقِّ فَهُوَ أَحْمَقٌ؛ کسى از گفتن حق شرم کند احمق است».[۴]

بعضى از علما در تعریف حیا چنین گفته ‏اند: « حیا ملکه‏ اى نفسانى است که سبب انقباض و خوددارى نفس از انجام کارهاى قبیح و انزجار از اعمال خلاف آداب به سبب ترس از ملامت مى ‏شود». البته این همان حیاى ممدوح و باارزش است.

-------------------------------------------------------------------------------------------------------

آن‏گاه امام در سومین جمله حکمت‏ آمیز به اهمّیّت استفاده از فرصت‏ها پرداخته مى‏ فرماید: (وَالْفُرْصَةُ تَمُرُّ مَرَّ السَّحَابِ‏، فَانْتَهِزُوا فُرَصَ الْخَیْرِ) «فرصت‏ها همچون ابر در گذرند، ازاین‏رو فرصت‏هاى نیک را غنیمت بشمارید (و پیش از آن که از دست برود از آنها استفاده کنید)»؛

منظور از فرصت، آماده شدن کامل اسباب کار خوب است مثل این‏که تمام مقدمات جهت تحصیل علم براى کسى فراهم گردد؛ هم تن سالم دارد، هم‏ هوش و استعداد، هم استاد لایقى آماده تدریس او و هم فضاى آموزشى خوبى در اختیار اوست که در عرف نام آن را فرصت مى‏گذارند و از آنجایى که فرصت‏ها ترکیبى از عوامل متعددى است و هر کدام از این عوامل ممکن است بر اثر تغییراتى زایل شود از این رو فرصت‏ها زودگذرند.

لذا در حدیث دیگرى از همان امام علیه السلام  مى‏ خوانیم: « الْفُرْصَةُ سَرِیعَةُ الْفَوْتِ بَطِیئَةُ الْعَوْدِ؛ فرصت با سرعت از دست مى‏رود و به زحمت به دست مى‏ آید ». بحار الانوار جلد 75 ص 113

به همین دلیل روایات فراوانى در باب «اغتنام فرصت» آمده است و به ما دستور داده ‏اند فرصت‏ها را غنیمت بشمریم، چرا که ترک آن اندوه‏بار است.

امیرمؤمنان على علیه السلام  در نامه ۳۱ نهج ‏البلاغه در ضمن وصایایى که به فرزند دلبندش امام مجتبى علیه السلام  مى‏ کند مى ‏فرماید: «بَادِرِ الْفُرْصَةَ قَبْلَ أَنْ تَکُونَ غُصَّةً؛ به سراغ استفاده از فرصت برو (پیش از آنکه از دست برود و) مایه اندوه گردد».

به هر حال تمام مواهب الهى که در دنیا نصیب انسان مى‏شود فرصت‏هاى زود گذرند؛ جوانى، تندرستى، امنیت، آمادگى روح و فکر، بلکه عمر و حیات انسان همگى فرصت‏ هاى زودگذرى هستند که اگر آنها را غنیمت نشمریم و بهره کافى نگیریم نتیجه‏ اى اندوهبار خواهد داشت.

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------

ای دل به کویِ عشق گذاری نمی کنی         اسباب جمع داری و کاری نمی کنی

چوگانِ حُکم در کف و گویی نمی زنی        بازِ ظفر به دست و شکاری نمی کنی