رابطۀ دین و فلسفه

نسبت ميان دين و فلسفه

با توجه به گستردگي مفهوم دين و مصاديق آن و همين طور فلسفه، ما در اين مختصر تنها به تبيين رابطه دين اسلام با فلسفه اسلامي مي پردازيم. و براي اين منظور نخست مفهوم فلسفه را تبيين مي نماييم.
فلسفه: مجموعه مسائلي است برهاني در باب موجود به ما هو موجود و به عبارت روشن تر، فلسفه، مجموعه مسائل هستي شناسانه است كه با استنتاج معتبر منطقي، بي واسطه يا با واسطه، از بديهيات اوليه يا ثانويه عقلي حاصل شده اند.⁽¹⁾
با توجه به تعريف فوق، فلسفه اسلامي شامل مباحثي در باب امور عامه و الهيات بالمعني الاخص يا خدا شناسي و علم النفس مي شود كه باب امور عامه يا الهيات بالمعني الاعم، خود شامل مباحثي . همچون احوال كلي وجود، وجود مستقل و رابط، وجود ذهني، مواد ثلاث، جعل، ماهيت، وحدت و كثرت، عليّت، قوه و فعل، علم و عالم و معلوم و مقولات عشر است.
و باب خداشناسي يا الهيات بالمعني الاخص شامل مباحثي همچون اثبات ذات، توحيد، مباحث كلي صفات، اثبات تك تك صفات نظير علم، قدرت، حيات، اراده، كلام، سمع و توضيح نحوه هر يك از اين صفات و مسائل ناشي از هر يك از صفات مانند قضا و قدر و لوح و قلم و عرش و كرسي و جبر و تفويض و مباحث مربوط به افعال، نظير اثبات عوالم مجرد، حل مشكل شرور، دوام فيص و حدوث علم است
و علم النفس شامل مباحثي همچون تعريف نفس، اثبات وجود نفس، اثبات جوهريت نفس، اثبات تجرد نفس، حدوث يا قدم نفس، قواي نفس و شئون آن و بالاخره بقاي نفس پس از مرگ است.

مفهوم دين:مجموعه حقايق و ارزش هايي كه از طريق وحي به وسيله كتاب و سنت، جهت سعادت و هدايت انسان، به دست بشر مي رسد. پس دين بايد رئوس كلي همه معارف لازم را براي تحقق سعادت بشر در اختيار او قرار دهد.
با روشن شدن مفهوم دين و فلسفه، اكنون به تأثيرگزاري هاي دين بر فلسفه و بالعكس اشاره مي نماييم. دين در چهار مقام بر فلسفه تأثير مي گذارد:
نخست: در جهت دهي به فيلسوفان در گزينش مسائل از ميان مسائل فلسفي. مانند اهتمام فيلسوفان اسلامي به مساله توحيد.
دوم: تأثيرگذاري دين در الهام بخشي به فيلسوفان. مانند اينكه ملا صدرا حركت جوهري را از آيه وَتَرَي الْجِبَالَ تَحْسَبُهَا جَامِدَةً وَهِيَ تَمُرُّ مَرَّ السَّحَابِ⁽²⁾ الهام گرفته است.
سوم: تأثير دين در استدلال هاي فلسفي. مانند لَوْ كانَ فِيهِمَا آلِهَةٌ إِلَّا اللَّهُ لَفَسَدَتَا⁽³⁾ كه از آن برهان تمانع را براي توحيد استفاده نمودند.
چهارم: تأثير در رفع اشتباه است يعني آموزه هاي قرآني و روايي اشتباه فيلسوفان را گوشزد نموده و روند تفكر آنها را تصحيح مي نمايند.
و در مقابل، فلسفه نيز با پرداختن به مباحث خداشناسي، معاد و علم النفس پاسخگوي حس كنجكاوي و غريزه حقيقت جوي آدمي است. هر انساني در زندگي خود با يك سري مسائل مهم و اساسي مواجه است مانند: وجود روح و چيستي آن، بقاء روح پس از مرگ، شناخت خداي متعال و صفات و افعال او، حيات پس از مرگ و... كه اثبات آن مسائل، محتاج به استدلالات عقلي است. و در فلسفه بايد بررسي گردد. بنابراين فلسفه تنها در ارائه استدلال عقلي براي اثبات برخي گزاره هاي ديني و شناخت عقلاني آنها، به دين كمك مي كند.
و اين نه به معناي نقص دين، بلكه كمال دين است. چون هدف دين، تأمين سعادت دنيا و آخرت انسان است و لازم است در راستاي هدف خود رئوس كلي همه معارف لازم را براي تحقق اين هدف در اختيار بشر قرار دهد. و طرح مسائل نظري و اثبات عقلاني گزاره هاي ديني به عهده دين نيست. خداوند متعال با اعطاي عقل به آدمي و معرفي آن به عنوان حجت و رسول باطني، داده هاي آن را تأييد نموده و همواره انسان ها را به تفكر و تدبر فرا خوانده است. پس ديگر نبايد توقع داشت قرآن كتاب فلسفي باشد.
نتيجه : در واقع دين براي اثبات و تأييد اصول عقايد خود، محتاج عقل و استدلال هاي عقلي است. نه خصوص فلسفه به عنوان يك دانش بشري. و عقل يك موهبت خدادادي در نهاد همه انسان ها است.

پاورقی: