پاسخ به:هنر در اسلام
یک شنبه 3 فروردین 1393 3:00 PM
از مباحث گذشته استفاده كرديم كه نقاشي و مجسمه اگر به قصد پرستش و با گرايش عبادي ساخته شود به هر صورت حرام است. ولي در صورتي‌كه به عنوان يكي از فعاليت‌هاي جاري زندگي كه فعاليت هنري نيز از آن جمله است، صورت پذيرد جايز است.
بنابراين همين‌كه براي حرمت نقاشي و مجسمه‌سازي دليلي اقامه نشود جواز آن خود به خود ثابت مي‌شود و نياز به هيچ دليلي ندارد. ولي با اين حال مي‌توان حكم جواز را در اين مسئله با چند وجه تاءييد كرد.
1 - به شهادت تاريخ صورتگري در اكثر نقاط دنيا و بين ملل و اقوام مختلف از قبيل مصري‌ها1 هندي‌ها2 ژاپني‌ها3 چيني‌ها4 قوم سومر5 و اقوام ديگر حتي انسانهاي اوليه6 وجه آئيني داشته و از شئوون ديني به شمار مي‌رفته است.
به طور كلي مجسمه‌ها غالبا با گرايش عبادي و براي معابد و مقابر ساخته مي‌شده است.
مجسمه ساز در همهِ دوره‌هاي تاريخي پيش از آنكه آرزوي خود را در آثار خود متجلي سازد، خواست متوليان امور ديني را عملي مي‌ساخته تا آنجا كه در بين اعراب جاهلي، مجسمه هيچ نقشي جز اشباع نياز بشر به پرستش و عبوديت نداشته است.
2- موضع قرآن در قبال صورتگري، جز در مواردي كه بحث از بت و بتگري و بت‌پرستي است، موضع مواجهه با محرمات نيست.
3 - در تعدادي زيادي از روايات وارد شده و تعدادي از فقها به آن فتوا داده‌اند كه اگر صورت و تمثال مورد اهانت قرار گيرد، نگهداري آن اشكالي ندارد. اگر موضوع رواياتي كه درصدد منع صورتگري وارد شده نقاشي و مجسمه سازي معمولي باشد اهانت به مجسمه و نقاشي كاري لغو و بيهوده است.
در تعدادي زيادي از روايات سخن از لگد كردن و اهانت به صورت و تمثال به ميان آمده است. به طوري كه استفاده مي‌شود اهانت به صورت و تمثال مطلوب شارع و مجوز استفاده از وسيله‌اي است كه تمثالي بر آن نقش شده.
از پاره‌اي از اين روايات استفاده مي‌شود اين اهانت در مقابل احترامي است كه مشركين براي صورت‌ها و تمثال‌ها قايلند مي‌دانيم كه مشركين هر نقاشي و مجسمه‌اي را تجليل نمي‌كنند بلكه تنها تماثيلي را با ديده احترام مي‌نگرند كه جنبه آئيني داشته باشد.
ما تعدادي از اين روايات را در اينجا نقل مي‌كنيم:
1- كليني از امام رضا (ع) نقل كرده است كه فرمود: كسي از امام باقر (ع) سئوال كرد: آيا مي‌توان بر روي زيراندازي نشست كه داراي تمثال است؟ حضرت فرمود: عجم‌ها تمثال را بزرگ مي‌دارند و ما آن را خوار مي‌داريم.7
2 - در كتاب مكارم الاخلاق از امام كاظم(ع) روايت شده كه فرمود:
گروهي بر امام باقر وارد شدند، ديدند حضرت بر روي فرشي نشسته كه داراي تماثيل است در اين باره از او سئوال كردند، فرمود: خواستم به آن اهانت كنم.8
3 - شيخ صدوق از امام باقر (ع) روايت كرده است كه فرمود:
اشكالي ندارد كه بر روي تمثال نماز بخواني، اگر در زير پايت قرار گيرد.9
كليني از ابوبصير روايت كرده است كه از امام صادق (ع) درباره پشتي و زيراندازي كه داراي تمثال است سئوال كردم. فرمود: اشكالي ندارد. گفتم: خود تمثال چطور؟ فرمود هرچيزي كه لگد شود اشكالي ندارد.10
روايات فراواني وارد شده كه اين مضمون را با بيان‌هاي مختلف افاده مي‌كنند، از اين رو بسياري از فقهاي شيعه و سني اهانت به تصاوير و تماثيل را مجوز استفاده از آنها دانسته‌اند؛ كه از آن جمله است شيخ طوسي11، كيدري12، علامه حلي13، شهيد اول14 و مقدس اردبيلي.15
از اين روايات و فتاوي استفاده مي‌شود موضوع بحث، تماثيل و تصاويري است كه مورد تعظيم مشركان و بت‌پرستان بوده است و ائمه (ع) به پيروان خود دستور داده‌اند با اهانت به آنها خود را از شبهه گرايش به بت تبرئه كنند. در غير اين‌صورت اهانت به مجسمه و نقاشي كاري عاقلانه نيست و حسني ندارد كه شارع ما را به آن مكلف كند.
4- طبق پاره‌اي از روايات برخورد معصومين با نقاشي و مجسمه به گونه‌اي بوده است كه معلوم مي‌شود اين موضوع از نظر ايشان قابل اغماض بوده است.
به چند روايت در اين زمينه توجه فرماييد.
4-1- در مكارم الاخلاق از امام صادق (ع) روايت شده كه فرمود: گاهي براي نماز برمي‌خيزم مي‌بينم در مقابلم يك پشتي وجود دارد كه داراي عكس پرنده است من براي نماز پارچه‌اي روي آن مي‌اندازم و فرمود: از شام برايم زيراندازي هديه آورده‌اند كه عكس پرنده دارد، دستور دادم سرپرندگان را به شكل درخت تغيير دهند.16
4-2- برقي روايت كرده است كه شخصي به امام باقر (ع) عرض كرد:
خدايت رحمت كند! اين تمثال‌ها چيست كه در خانه‌هاي شما مي‌بينم. حضرت فرمود: اينها مال زنهاست. يا فرمود: مربوط به اتاق زنهاست.17
4 -3 - مسلم در صحيح خود از عايشه همسر پيامبر اكرم (ص) روايت كرده است كه گفت: پارچه عكس داري داشتم كه بر در گنجه‌اي آويخته بودم، آن سو كه پيامبر اكرم (ص) نماز مي‌خواند، حضرت فرمود: اين را از مقابل من بردار. من هم آن را برداشتم و از آن دو پشتي درست كردم.18
5 - بعضي از فقها علي رغم اينكه صورتگري را في الجمله حرام مي‌دانند به صراحت گفته‌اند كه اگر مجسمه براي غرضي عقلايي ساخته شده جايز است.
حضرت امام در تحليل روايت تحف العقول آورده است: تمثال روحانيون كه مردم آنها را عبادت و تكريم مي‌كنند حرام است ولي آنچه مردم از آن بهره‌اي مثل تزئين و ساير اغراض عقلاني مي‌برند حلال است خواه تمثال روحاني باشد يا غيرروحاني.19
همچنين بسياري از فقهاي اهل سنت گفته‌اند: ساختن عروسك براي بازي دختر بچه‌ها جايز است چرا كه دختر بچه‌ها به اين وسيله تربيت كودك را تمرين مي‌كنند.20
از مجموع اين قرائن استفاده مي‌شود كه دين مقدس اسلام بين صورتگري عادي با صورتگري براي ساخت بت و هياكل عبادت تفاوت قائل است و موضوع حكم در ادله‌اي كه برحرمت صورتگري دلالت دارند بتگري است. بنابراين ساختن مجسمه و كشيدن نقاشي در صورتي كه با گرايش عبادي نباشد جايز است.
