انیمیشنی از یک شهر دفن شده

بعد از اینهمه گفتن و شنیدن درباره لزوم شهرسازی اسلامی و توجه به میراث گذشتگان یک دانشجوی نخبه آمده و بر اساس متون کهن یک شهر در خاک رفته و قدیمی متعلق به دوره ایلخانیان را به صورت انیمیشن بازسازی کرده است.

 یعنی کلمه‌ها را از متون تاریخی برداشته و تبدیل به فضا کرده است. اما دریغ از اندکی توجه به کاربردهای این تحقیق!

"آزیتا بلالی اسکوئی" متولد سال 61 است و دانشجوی دکترای معماری علم و صنعت تهران. کارشناسی ارشد را هم معماری با گرایش معماری اسلامی در دانشگاه هنر اسلامی تبریز خوانده است.

در دوره دانشگاه هم شاگرد اول بوده و پایان نامه دانشجویی کارشناسی ارشدش هم به عنوان پایان نامه برتر انتخاب شده است؛ همین پژوهشی که با عنوان "بازآفرینی و طراحی تصویری شهر ربع رشیدی براساس متون تاریخی(وقف‌نامه)"  در یازدهمین جشنواره جوان خوارزمی هم رتبه سوم کاربردی را در گروه هنر و معماری کسب کرد و در مطالعات علوم انسانی جشنواره خوارزمی هم شایسته تقدیر شناخته شد.

اول طرحتان را توضیح دهید!

طرح من درباره شهر ربع رشیدی در شهر تبریز بود. با توجه به رشته‌ام، معماری اسلامی، به آثار تاریخی و شهرهای تاریخی علاقه‌مند بودم. خلائی جامعه  شهرسازی این است که متون تاریخی را به عنوان منبعی خوب برای معماری و شهرسازی نمی‌دانند. در دوره ایلخانی، ما شهرهای ایرانی اسلامی خوبی مانند سلطانیه و شنبغازان و ربع رشیدی داشتیم. اما ساختار شهر ایرانی اسلامی دوره ایلخانی در ابهام است و با توجه زمان زیادی از آن موقع گذشته و براساس حوادث طبیعی و مسائل سیاسی از این دوره شهری به نمانده است. فرضا از سلطانیه فقط گنبد سلطانیه به جا مانده و بقیه زیر خاک است.

برای دست یافتن به معماری و شهرسازی شهرهای آن زمان تصمیم گرفتم ربع رشیدی را به عنوان یک نمونه متعالی که شهری کاملا مهندسی است را براساس متون تاریخی استخراج و طراحی کنم.

این شهر به عنوان نخستین شهر دانشگاهی جهان اسلام مطرح و کاملا مهندسی است. ربع رشیدی با توجه به الگوهای اسلامی و فرهنگ وقف شهری دانش‌محور ساخته شده بود و اهمیت این شهر را بیشتر از ما محققان خارجی می‌دانند.

از همین رو روی این شهر کار کردم و براساس متون گذشته و وقف‌نامه ربع رشیدی که به عنوان اولین اثر مکتوب از کشورمان ثبت جهانی یونسکو شده ساختار ربع رشیدی را استخراج و به ساختار شهرهای دوره ایلخانی نیز هم رسیدم.

با مطالعه شهرهای ایلخانی از نظر کاربردی هم به طرحی رسیدم که علاوه نشان دادن چهره شهر ایلخانی می‌توانیم از ویژگی‌های این شهر در راستای معماری ایرانی اسلامی که مورد تاکید مقام معظم رهبری است، استفاده کنیم و درس بگیریم.  این شهر الان زیر خاک و در آینده قرار است باستان‌شناسی شود و از زیر خاک بیرون بیاید. مطالعات من می‌تواند به باستان شناس‌ها در شناسایی محدوده و فضای شهر کمک کند.

یعنی یک شهر را وقف علم کرده بودند؟

وقف در دوره ایلخانی جایگاه خاصی پیدا می‌کند. ما ایرانی‌ها همیشه به بناهای عام المنفعه خیلی بها می‌دادیم. وقتی اسلام می‌آید وقف را خیلی مهم‌تر و جدی‌تر مطرح می‌کند و ما می‌بینیم که مساجد و حمام‌ها توسط افراد خیر وقف می‌شوند. اما وقف در دوره ایلخانی ویژگی خاصی پیدا می‌کند و خود را به عنوان مهمترین عامل شکل‌گیری فضاهای شهری نشان می‌دهد آنقدر مهم می‌شود که یک شهر براساس آن شکل می‌گیرد.

وزیر غازان خان خواجه رشید الدین فضل الله همدانی که ادیب و فیلسوف و تاریخ نویس و نویسنده جامع التواریخ بودند، تصمیم می‌گیرند در تبریز شهری را بسازند که دانشمندپرور باشد. ایشان با توجه به اهمیتی که به علم و دانش می‌دادند می‌خواهند در این شهر علوم اسلامی، علوم پزشکی و سایر علوم تدریس شود تا  از باقیات و صالحات این شهر برایش برسد.

وقتی این شهر وسیع می‌شود برای پایداری و مدیریت آن در آینده وقف نامه را می‌نویسد تا مشخص شود این شهر وقفی باید چگونه  مدیریت شود.

تفاوت این وقفنامه با وقفنامه‌های دیگر که باعث شد یونسکو هم اهمیت آن را درک کند این است که وقف‌نامه ربع رشیدی بسیار جامع است و فقط مسائل مالی را ندیده است. خیلی دقیق نیروهای انسانی، فضاها و تقسیم بندی‌های شهر، سیستم آبیاری و وضعیت جغرافیایی را مطرح کرده است. یعنی یک چشم انداز در آینده برای شهر به تصویر کشیده است.

شما فقط از وقف‌نامه استفاده کردید؟

برای کار من این وقف نامه کافی نبود و سایر کتاب‌های این دوره مانند تاریخ غازانی و جامع التواریخ و کتاب‌های دیگر را هم مطالعه کردم و صحت تمامی مطالب وقفنامه را در کتب دیگر یافتم. ربع رشیدی یک شهر بین المللی بوده و تمامی دانشمندان از چین و هند و اقصی نقاط دنیا به این شهر می‌آمدند. برای خواجه رشید الدین ترویج علم خیلی مهم بوده و  برای همین به چندین زبان، علم تدریس می‌شده است. در وقف‌نامه هم کاملا آمده که خواجه رشیدالدین برای اینکه دانشمندان را به این شهر بیاورد علاوه براینکه شهر بسیار زیبایی می‌سازد تمامی امکانات رفاهی را برای آنها در شهر فراهم می‌کند.

برای آنها خانه‌هایی احداث می‌کند؛ مثلا محله اطباء محله‌ای که پزشکان در آنجا زندگی کنند و اگر خواستند تعامل اجتماعی با هم داشته باشند یا کوی حافظان قرآن و... در آن زمان همه آنها را بیمه هم می‌کند! دارالشفائی را تاسیس می‌کند که اگر آنها بیمار شدند به طور رایگان معالجه شوند. و بازنشستگی که ما الان مطرح می‌کنیم آن موقع برای آنها در نظر گرفته بوده است.

پس خوشبختانه آن موقع فرار مغزها نداشتیم! هزینه و مخارج مالی شهر از کجا تامین می‌شده است؟

چند روستا را وقف ربع رشیدی و درآمد حاصل از این روستاها را صرف شهر می‌کند. علاوه بر خود روستاهایی در آذربایجان و تبریز می‌بینیم وزیر غازان روستا و شهرها و املاکی در یزد داشته را هم و وقف ربع رشیدی می‌کند تا این شهر پایدار بماند.

کتاب‌هایی که در این شهر در مورد علوم پزشکی و علوم قرآنی و...  تولید شده هم بسیار بی‌نظر بودند. کنار دارالشفاء که همان بیمارستان شهر بوده، باغ‌هایی را برای پروش گیاهان دارویی ایجاد می‌کند و می‌خواهد بین علم و صنعت آشتی برقرار کند. در باغ‌ها دارو را کشت می‌کنند و در بخش داروخانه، داروها ساخته و در دارالشفا برای بیماران تجویز می‌شود. مانند امروز هم هر پزشک دو یا سه دستیار داشته و این نشان دهنده سیستم به روز آن زمان است.

محققان خارجی اذعان دارند که سیستم ربع رشیدی سیستمی است که امروز دارد اتفاق می‌افتد و این الگو و فکر ناب ایرانی در دوره ایلخانی‌ها و  هشتصد سال پیش یعنی اواخر قرن هفتم و قرن هشتم است.

شما چطور با توجه به اطلاعاتی مکتوب به بازسازی شهر پرداختید؟

ابتدا سازمان و مکان‌های شهر ایلخانی را استخراج کردم و بعد کلمات متن‌های تاریخی را تبدیل کردم به فضاها. یعنی با توجه به دید معماری که داشتم کلمات به خشت‌ها و فضاها تبدیل شدند و یک تصویر کلی را از شهر ایجاد کردم و می‌توان این شهر را مانند یک فیلم دید.

درواقع در وقفنامه فضایی را توصیف می‌کند. مثلا می‌گوید یک فضایی قبلی بوده یعنی روبه قبله بوده است  و  از این طریق  جهت مشخص می‌شود. بعد می‌گوید در کنار این فضا، کتابخانه بوده و ... بعضی جاها مطالب گم بود و مجبور شدیم از مکاتبات رشیدی که پنجاه و سه نامه برای فرزندش نوشته است مطالب مورد نظر را استخراج کنیم. از تک بناهایی که از دوره ایلخانی ماند است هم برای یافتن چگونگی معماری آن دوره استفاده کردم. من به این شهر می‌گویم باغ شهر. دور این شهر باغ‌هایی بود که اسم‌شان آمده است و با  3 فضاها را به صورت انیمیشن کار کردم.

هدفتان از بازسازی ربع رشیدی چه بوده؟

خیلی خوب است که ربع رشیدی را به همه بشناسانیم به ویژه به جوانان. چون الان با این همه تهاجم کشورهای خارجی خود باوریمان را در خیلی موارد از دست داده‌ایم. به‌ویژه قشر نخبه فکر می‌کنند آن چه در خارج از کشور وجود دارد خوب است و آنها اصل هستند. ما می‌توانیم با شناساندن این پیشینه خود باوری را به جوانانمان برگردانیم.

جای تاسف دارد که ما گنجینه‌هایی مانند ربع رشیدی را داریم اما اهمیتش را خارجی‌ها می‌دانند .ما و به خصوص دانشجوهای معماری و شهرسازی بحث‌هایی جدیدی مانند معماری و شهرسازی پایدار را در غرب می‌بینیم و فکر می‌کنیم معماری و شهرسازی غربی است. باید به میراث خود به عنوان آثار عتیقه نگاه نکنیم و برخورد موزه‌ای و کتابخانه‌ای نداشته باشیم. بلکه از تجربیات گذشته‌ها به خوبی استفاده کنیم.

تحقیق شما می‌تواند چه کاربردهایی داشته باشد؟

می‌تواند در باستان شناسی و میراث فرهنگی کمک کند. صددر صد می‌توانست در تعامل بین گروه معماری و باستان شناسی و خود میراث فرهنگی و توریست و ... تاثیر گذار باشد. اما کسی تا به حال نیامده که از این تحقیق استفاده کند.