تعزیه و شبیه خوانی

شبیه خوانى، یا به اصطلاح عامه تعزیه خوانى، عبارت از مجسم کردن و نمایش دادن شهادت جانسوز حضرت حسین، سید الشهداء، و یاران آن بزرگوار یا یکى از حوادث مربوط به واقعه کربلا بود.

تعزیه و شبیه خوانى ظاهرا در ایران ریشه قدیمى ترى دارد. دیلمیان، که پادشاهان ایرانى و شیعى مذهب بودند، مظالم خلفا و داستان جانگذاز کربلا را به صورت شبیه مجسم مى ساختند. اما این نمایشها صامت بود و افراد نمایش با لباس مناسب سوار و پیاده خودنمایى مى کردند تا آنکه بعدها تعزیه خوانى همراه با شعر و آواز، که در واقع یک نوع ملودرام بود، معمول گردید.

 شبیه خوانى ناطق ظاهرا در دوره ناصرالدین شاه در ایران معمول شد، یا اگر قبلا چیزى از آن قبیل بود، در دوره سلطنت ناصرالدین شاه رونقى بسزا یافت و شبیه خوانهاى زبردستى پیدا شدند. ظاهر آن است که مشاهدات شاه در سفرهاى خود از تئاترهاى اروپا در پیشرفت کار تعزیه و شبه خوانى بى تاثیر نبوده است.

متن تعزیه نامه ها در ازمنه نسبتا اخیر تهیه شده است. مطالب آنها معمولا نوشته نمى شده و تنها اشعار و مجالس، یعنى نقش و نوبت هر کس را در آن همان موقع اجرا براى استفاده تعزیه خوانان روى ورقه اى یادداشــــت مى کرده اند و بنابراین غالبا نام مولفین آنها بر ما مجهول مانده است.

 شبیه خوانیها، چنانکه گفتیم، بیشتر جنبه عزادارى داشته ولى شبیه خوانیهاى خنده دارى هم بوده که از آن جمله است عروسى قریش، سلیمان و بلقیس، امیر تیمور، و والى شام که اصولا در مجالس زنانه اجرا مى شده است.

شبیه خوانی‌های زنانه که دربردارندة قضایا و حوادث و مسائلی است که جنبه‌های شادِ آن بسیار بر جنبة غمگینانه اش افزونی دارد، در آن شمار است و بهترین نمونة آن تعزیة «عروسی قریش» یا «عروسی رفتن فاطمه الزهرا» است. در این گونه شبیه خوانی‌ها، همة اجراکنندگان و حتی شبیه گردان، زن هستند. اجرای بعضی از قسمت‌های آن توأم با موسیقی‌های شاد و گاه مطربی است. لباس‌ها که کلاًزنانه‌اند یا فوق العاده فاخر و زیبا بوده و یا فوق العاده مسخره و مضحک.

اجرای این گونه شبیه خوانی‌ها عمومی نبوده‌است و همگان نمی‌توانستند اجراکنند و تنها ویژة حرمسرای پادشاهان قاجار و بالاخص ناصر الدین شاه بوده‌است. امکانات اجرای آنها جز برای درباریان و یا وابستگانِ بسیار نزدیک و متنفذ دربار فراهم نبوده‌است. این تعزیه‌های شاد در اوایل ماه ربیع الاول بعد از سپری شدن ایام محرم و صفر به اجرا درمی آمده‌است و شرایطی خاص داشته و هیچ مردی را حق حضور در آن نبوده و تنها زنان حرمسرا و خواجگان حرم می‌توانسته‌اند ناظرِ اجرا و تماشاگرِ آن باشند.

ناصر الدین شاه که پیوسته درصدد درک لذّات حیات بود، از طرفدارانِ پروپا قرص این گونه مجالس زنانه بوده‌است. چه، تنها او و کامران میرزای نائب السلطنه می‌توانستند در آن مجالس حضور یابند که گاه ناصرالدین شاه از میان خیل دختران جوان حاضر در مجلس همسرانی برای خود برمی گزیده‌است.

مضمون این نمایشها بسیار ساده و ابتدایى است. مثلا در شبیه خوانى عروسى قریش خلاصه مطلب چنین است:

زنان بت پرست قریش در مکه مجلس جشن و عروسى بر پا داشته و از حضرت فاطمه زهرا، دختر پیغمبر نیز دعوت کرده اند که به مجلس عروسى تشریف بیاورند. حضرت فاطمه ابتدا از حضور در جشن امتناع مى ورزند ولى به اصرار آنها و به دستور حضرت رسول دعوت را مى پذیرند؛ هنگام حرکت حوران بهشتى به خدمت مى رسند و جامه هاى فاخر تقدیم مى کنند و چون عروس، دختر پیغمبر را با آن جاه و جلال مى بیند از خود بیخود مى شود، اما به دعاى حضرت زهرا، به هوش مى آید و عروس و زنان دیگر قریش، که بت پرست و کافر هستند اسلام مى آورند.