نقد پژوهش اعجاز یک بعدی قرآن 2

بخش دوم و پایانی

نقد و بررسی

الف: نقاط قوّت مقاله

مقاله «ریچارد سی مارتین» در دائرة المعارف لایدن از عالمانه‎ترین مقالات آن مجموعه است که شامل بحثهای معنی شناسی اعجاز قرآن ، قرآن و متون اسلامی در آغاز نزول ، فضای فکری گفتمان درباره قرآن در اوائل اسلام و قرون وسطی، نظریات سنّتی درباره اعجاز قرآن و ... می باشد و در آن ضمن بررسی تاریخ بحث اعجاز و زمینه های طرح بحث اعجاز بین متکلمان و مفسران، به نقل آرای مسلمانان در خصوص اعجاز قرآن و بیان وجوه اعجاز و تحلیل آنها در مواردی پرداخته است.

ب: نقاط ضعف مقاله

1ـ آثار پیشینیان درباره اعجاز

ریچارد سی می‎کوشد در آغاز مقاله مطالبی را در مورد زمینه‎های طرح بحث اعجاز و تاریخچه آن، بیان کند. بخشی از مقاله از« معانی القرآن» فرا ء (م: 207 ) و «مجاز القرآن» ابو عبیده معمر بن مثنی (م: 209) و «تاویل مشکل القرآن» تالیف ابن قتیبه (م: 376) یاد می کند و معتقد است روشن‎ترین کتاب در خصوص اعجاز از علی بن سهل ربان طبری در پایان قرن سوم است که با عنوان «الدین و الدوله» تدوین کرده و در آن بر مبنای آیات و معجزات نبوی از جمله قرآن بحث می‎کند (مقاله اعجاز ریچارد، ترجمه ص 7 و 8)، ولی از اشخاص دیگر نام نمی‎برد؛ در حالی که لازم بود از تاریخچه بحث اعجاز، به شکل کاملتر، از آثار پیشینیان تا دوره معاصر، یاد گردد؛ به ویژه کتابهایی که در خصوص بحث اعجاز نوشته شده است و شامل آثار تمام عالمان مسلمان ـ شیعه و اهل سنت ـ می‎باشد.

آثار دانشمندان اسلامی درباره اعجاز قرآن، بیشتر در مقدمه تفاسیر یا در ذیل آیات 88 سوره «اسراء» و 33 سوره «بقره» آمده است، مانند: راغب اصفهانی، فخر رازی، طبرسی، زمخشری، بلاغی، علامه طباطبایی و.... جمعی هم بر تدوین اثر مستقلی در اعجاز قرآن اقدام نموده اند و یا در مجموعه آثار خود، بخش مستقلی را بدان اختصاص داده اند که به برخی از آنها به ترتیب زمان تدوین آثار پرداخته می شود.

1ـ نظم القرآن: ابو عثمان عمرو بن بحر جاحظ (م: 255)

2ـ اعجاز القرآن البیانی: ابو عبدالله محمد بن یزید واسطی (م: 306 )

3ـ تاویل مشکل القرآن: ابن قتیبیه (م: 376 ) بخش اعجاز قرآن

4ـ النکت فی اعجاز القرآن: علی بن عیسی بن علی رمانی (م: 384)

5ـ بیان اعجاز القرآن: ابو سلیمان محمد بن ابراهیم خطّابی (م: 388)

6ـ اعجاز القرآن: قاضی ابوبکر محمد بن طیّب باقلانی (م: 403)

7ـ اعجاز القرآن و الکلام فی وجوهه: محمد بن نعمان ، شیخ مفید (م:‌403)

8ـ الشفاء: شیخ الرئیس ابو علی سینا (م: 428)، بخش معجزات

9ـ الصرفه فی اعجاز القرآن: سید مرتضی (م: 436)

10ـ الاقتصاد فی اصول الاعتقاد: محمد بن حسن الطوسی (م: 460)

11ـ اعجاز القرآن: حسین احمد نیشابوری (م: 465)

12ـ سرالفصاحه: ابو محمد  عبدالله بن محمد خفاجی (م: 466)

13ـ اعجاز القرآن الکبیر: ابو بکر عبدالقاهر عبد الرحمن جرجانی (م:‌471) مولفِ دلائل الاعجاز و اسرار البلاغه

14ـ الارشاد فی اصول الاعتقاد: ابوالمعالی (م: 478) بخش معجزات

15ـ احیاء علوم الدین: غزالی (م:‌505)  بخش معجزات

16ـ الشفاء بتعریف حقوق المصطفی: قاضی عیاض (م: 544)

17ـ نهایه الاقدام فی علم الکلام: ابوالفضل محمد بن عبد الکریم (م: 548)

18ـ التنبیه علی اعجاز القرآن: محمد بن ابی القاسم خوارزمی (م: 562)

19ـ اعجاز القرآن: قاضی ابوالحسن علی بن زید بیهقی (م: 565)

20ـ نهایه الایجاز فی درایه الاعجاز: فخز رازی (م: 602)

21ـ احکام القرآن: ابن عربی محمد بن عبد الله (م: 628)

22ـ مفتاح العلوم فی البلاغه: ابو یعقوب بن ابی بکر ، سکاکی (م: 629)

23ـ المثل السائر: ضیاء الدین ابن اثیر (م: 637)

24ـ بدیع القرآن: زکی الدین ، ابن ابی الاصبع (م: 645)

25ـ البیان فی اعجاز: عبدالواحد زملکانی (م: 651)

26ـ ثبوت النبوة و المعجزات: تقی الدین ابو العباس (م: 728)

27ـ الفوائد المشوق الی علم القرآن و علم البیان: شمس الدین ابن قیّم (م:‌751)

28ـ البرهان فی علوم القرآن: بدرالدین زرکشی (م: 794) بخش اعجاز

29ـ بصائر ذوی التمییز فی لطائف الکتاب العزیز: فیروز آبادی (م: 817)

30ـ تبصیر الرحمن و تیسیر المنان ببعض ما اشیر الی اعجاز القرآن: علی بن احمد بن ابراهیم اسماعیل (م: 835)

31ـ شرح المصباح: ابو العباس احمد بن عثمان الازدی (م: 837)

32ـ معترک الاقرآن فی اعجاز القرآن: جلال الدین السیوطی (م: 911)

33ـ الایجاز فی علم الایجاز: ضیاء الدین بن غیاث الدین (م: 1035)

34ـ رساله التوحید: محمد عبده (م:‌1323)

35ـ الشهاب المبین فی اعجاز القرآن: ابو القاسم بن محمد تقی (م:‌1333)

36ـ الوحی محمدی: رشید رضا (م: 1354)

37ـ اعجاز القرآن و البلاغه النبویة: مصطفی صادق الرافعی

38ـ التصویر الفنی فی القرآن: سید قطب

39ـ المعجزة الخالده: سید هبة الله الشهرستانی

40ـ البیان فی تفسیر القرآن: آیه الله ابو القاسم خوئی (بخش اعجاز)

41ـ المعجزة الکبری فی القرآن: محمد ابو زهره

42ـ الاعجاز العددی فی القرآن: عبد الرزاق، نوفل

43ـ الاعجاز البیانی: عایشه عبدالرحمن، بنت الشاطی

44ـ الاعجاز فی الدراسات السابقین: عبدالکریم خطیب

45ـ التمهید فی علوم القرآن: محمد هادی معرفت (بخش اعجاز)

46ـ پژوهشی در اعجاز قرآن کریم: محمد علی رضایی اصفهانی (اعجاز قرآن، ص 19 تا 21).

2ـ سیر آیات تحدی و تداوم آن

ریچارد سی در خصوص سیر آیات تحدی، در دو مرحله از آنها یاد می کند و هر بار چینشی متفاوت و دارای سیر تدریجی دارد. در آغاز مقاله (دائرة المعارف لایدن، مقاله اعجاز ریچارد، ص 2) می‎گوید:چندین آیه در قرآن در مواردی ذکر شده است که پیامبر (ص) از سوی خداوند مامور می گردد با دشمنانش در میان عرب تحدی کند که سوره‎ای نظیر سوره‌های قرآنی ارائه دهند که شامل آیات 24ـ23 بقره ، 38 یونس ، 13 هود، 88 اسراء ، و 34 و 33 طور می باشد. در ادامه که به بحث معارضه برخی از معارضان می پردازد، از چینش دیگری در آیات تحدی یاد می کند که چنین است : 34 و 33 طور ، 13 هود ، 38 یونس ، 88 اسراء  و 23 و 24 بقره (همان ص 5 و 6).

چینش دوم آیات تحدی ریچارد، گرچه با چینش اول متفاوت و به واقع نزدیک‎تر است، با سیر تدریجی  مکی و مدنی بودن آیات منطبق نیست. به نظر می رسد آخرین آیه در تحدی همان آیه 88 سوره اسراء می باشد که خداوند در آن خبر از ناتوانی حتی انسان و جن در همانند آوری می‎دهد. با دقت در آنها می توان سیر آیات تحدی را در دو مرحله (نخست در مکه و ادامه آن در مدینه) و با چینش ذیل دانست :

الف) تحدی در مکه :

1ـ «أَمْ یَقُولُونَ تَقَوَّلَهُ  بَل لَّا یُؤْمِنُونَ فَلْیَأْتُواْ بحَِدِیثٍ مِّثْلِهِ إِن کاَنُواْ صَدِقِینَ» (طور/ 33 ـ 34) آنها می گویند ، قرآن را به خدا افترا بسته ، ولی آنها ایمان ندارند ؛ اگر راست می‌گویند. سخن همانند آن بیاورند . 2ـ «أَمْ یَقُولُونَ افْترََئهُ  قُلْ فَأْتُواْ بِعَشْرِ سُوَرٍ مِّثْلِهِ مُفْترََیَتٍ وَ ادْعُواْ مَنِ اسْتَطَعْتُم مِّن دُونِ اللَّهِ إِن کُنتُمْ صَدِقِینَ» (هود/ 13) بلکه آنها می گویند این (قرآن) را به دروغ به خدا نسبت می دهند ؛ بگو اگر راست می گویید شما هم ده سوره همانند این ، سوره های دروغین بیاورید و تمام کسانی را که می‌توانید غیر از خدا ( برای این کار ) دعوت کنید. 3ـ «أَمْ یَقُولُونَ افْترََئهُ  قُلْ فَأْتُواْ بِسُورَةٍ مِّثْلِهِ وَ ادْعُواْ مَنِ اسْتَطَعْتُم مِّن دُونِ اللَّهِ إِن کُنتُمْ صَدِقِینَ» (یونس/ 38) آنها می‎گویند: او قرآن را دروغ به خدا نسبت داده ؛ بگو اگر راست می گویید یک سوره همانند آن بیاورید و هر کس را می توانید غیر از خدا (به یاری) بطلبید.

تحدی قرآن در مکه و پیش از هجرت به مدینه، نسبت به مشرکان، به ترتیب آیات یادشده بود، یعنی به ترتیب به مثل قرآن، به مقداری که تا آن موقع نازل شده بود و سپس به ده سوره و بعد به یک سوره، تحدی شد؛ زیرا نخستین آیه تحدی ، در سوره طور ( آیه 34 ) هست که بیان داشت: مشرکان قرآن را سخنی انسانی و از ناحیه پیامبر (ص) می دانند که او به دروغ ، به خدا نسبت می دهد ، خداوند در پاسخ می فرماید: اگر سخن یک انسان است، شما هم به مانند آن را بیاورید .

در مرحله دوم، تحدی به ده سوره مربوط می‌شود که شامل ( آیه 13 )سوره هود است و بیان می کند که اگر در قرآن تردید دارید، ده سوره مانند آن را بیاورید.در مرحله سوم تحدی به یک سوره شده که شامل آیه 38 یونس می باشد و می فرماید: یک سوره همانند آن بیاورید. در تمامی آیات تحدی در مکه ، از قرآن با تعبیری مانند « تقوله ، افتراء » ( سخنی ساخته شده در نظر مشرکین ) یاد می شود ؛ همچنان که در آیات یاد شده با تعبیر « ...  إِن کُنتُمْ صَدِقِینَ» اشاره می کند که اگر شما راست می گویید ، به مانند آن را بیاورید که گویای عناد و لجاجت مشرکان است .

ب: تحدی در مدینه

1ـ «وَ إِن کُنتُمْ فىِ رَیْبٍ مِّمَّا نَزَّلْنَا عَلىَ‏ عَبْدِنَا فَأْتُواْ بِسُورَةٍ مِّن مِّثْلِهِ وَ ادْعُواْ شُهَدَاءَکُم مِّن دُونِ اللَّهِ إِن کُنتُمْ صَدِقِینَ فَإِن لَّمْ تَفْعَلُواْ وَ لَن تَفْعَلُواْ فَاتَّقُواْ النَّارَ الَّتىِ وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الحِْجَارَةُ  أُعِدَّتْ لِلْکَفِرِینَ» (بقره/ 23 ـ 24) اگر درباره آنچه بر بنده خود ( پیامبر ) نازل کردیم ، شک و تردید دارید [دست کم] یک سوره مانند آن بیاورید و گواهان خود را، غیر از خدا، بر این کار دعوت کنید؛ اگر راست می گویید: اگر این کار را نکردید که هرگز نخواهید کرد، از آتشی که هیزمش بدنهای مردم (گنهکار) و سنگهایی است که برای کافران مهیا شده است، بترسید.

2ـ «قُل لَّئنِ‏ِ اجْتَمَعَتِ الْانسُ وَ الْجِنُّ عَلىَ أَن یَأْتُواْ بِمِثْلِ هَذَا الْقُرْءَانِ لَا یَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَ لَوْ کاَنَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِیرًا» (اسراء/ 88) بگو! اگر انسانها و پریان گرد هم آیند که مانند این قرآن را بیاورند، مثل آن را نخواهند آورد، هرچند برخی پشتیبان برخی دیگر باشند.

با گذشت بیش از 13 سال از نزول قرآن و هجرت پیامبر به یثرب، سیر تحدی قرآن همچنان در دو مرحله ادامه یافت : نخست تحدی به یک سوره ، که در واقع تداوم آخرین تحدی در مکه بود و بر آن تاکید شده بود. خداوند در سوره بقره می فرماید: «فَأْتُواْ بِسُورَةٍ مِّثْلِهِ...»؛ یک سوره مانند قرآن بیاورید ؛ در این آیه اشاره می نماید که ای مشرکان ! اگر هنوز هم با گذشت زمان و توسعه اسلام، شک دارید، یک سوره مانند قرآن بیاورید؛ اگر راستگو هستید. در همین آیه می گوید: ولی بدانید همانند آوری قرآن، ممکن نیست و شما از نتیجه مخالفت طولانی خود با پیامبر بهراسید ، زیرا سرانجام کار شما هلاکت است .

در تحدی مدینه، نتیجه ناتوانی مخالفان و اسلام نیاوردن آنها را، آتش جهنم می داند که اقتضای اتمام حجت و روشن شدن حقایق است ؛ در آیات مدنی ، تعبیر« ... لَن تَفْعَلُواْ... » آمده است و بیانگر این واقعیت است که مشرکان مکه ، اگر قبل از هجرت پیامبر (ص) بر ناتوانی خود آگاه نشده اند ، با حضور پیامبر در مدینه و پس از گذشت چند سال از گسترش اسلام و روشن شدن عظمت قرآن ، به عجز خویش پی بردند .

مرحوم طبرسی در ذیل آیه 23سوره بقره ، چنین نگاشته است:«خداوند می فرماید ، وقتی عجز شما و عجز جمیع خلق ، آشکار گردید ، به سوی دروغ پردازی نروید و عبارت « ... لَن تَفْعَلُواْ... » بیان نفی ابد و اشاره بر عدم موفقیت ابدی انسان در همانند آوری به مانند قرآن است» (مجمع البیان ، 1 / 159) مرحله دوم تحدی در مدینه ، تحدی به مثل قرآن و بیان آخرین اتمام حجت بود که خداوند متعال در سوره اسراء می فرماید: «قُل لَّئنِ‏ِ اجْتَمَعَتِ الْانسُ وَ الْجِنُّ عَلىَ أَن یَأْتُواْ بِمِثْلِ هَذَا الْقُرْءَانِ لَا یَأْتُونَ... » که بیانگر آن است که اگر جن و انس به یاری هم آیند، مانند قرآن را نمی توانند بیاورند ؛ زیرا قرآن کلام الهی است؛ نه کلام بشری.

زمخشری در ذیل آیه می‌گوید: «شرط در آیه نسبت به گذشته و بیان عجز مخالفین از ابتدای نزول می باشد و در مقام بیان محال بودن همانند آوری با قرآن است» (زمخشری، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، 2/ 692).