عرفان و رهبانیت در مسیحیت 1

دیرهای کوه آتوس29 و دیر کاترینای قدیسه در کوه سینا، نقش مهمی را در زندگی روحانی کلیسای ارتدکس بر عهده داشته‌اند. کوه آتوس در واقع، شبه‌جزیره‌ای در شمال یونان است که بیست دیر مستقل در اطراف آن قرار دارد و حدود 2000 راهب در این دیرها به سر می‌برند. میان خلوت‌نشینان، به ویژه در دیرهای کوه آتوس از قرن چهارم و پنجم، سنتی تأملی، که به آن هزیکاسم30 (آداب و فنون ذکر) گفته می‌شد، وجود داشت. هزیکاسم از واژه یونانی «هسوکیا»،31 به معنای «آرامش و آسایش و صلح و صفا» می‌آید. محور ریاضت هزیکاسم، توجه نیروی معنوی به اعماق و اسرار قلب است. برخی از محققان، سنت هزیکاسم را شبیه مراسم ذکر در تصوف دانسته‌اند. گریگوری سینایی32 (م.1347)، در کتاب دستورالعمل‌هایی برای هزیکاست‌ها33 شرح می‌دهد که چگونه باید دم را فرو برد و از نفس کشیدن دوری کرد تا ذهن پراکنده نگردد، آن‌گاه با توجه عقل به قلب، باید «دعای عیسی» یا «دعای قلب» را این‌گونه تکرار کرد: «خداوندا! ای عیسی مسیح، ای پسر خدا، به من که یک گناهکارم، رحم کن.» این مشهورترین شکل دعای عیسی است.34

شهرت دعای عیسی، مرهون سایمون معروف به «متأله جدید» است. او یک راهب و عارف بیزانسی بود که در قرن یازدهم به شرح این دعا پرداخت. نهضت دعای عیسی تا امروز باقی است. به ویژه این دعا در صومعه کوه آتوس قوت دارد. در آنجا راهبانی با هدف دستیابی به آرامش روح و اتحاد با خدا، بی‌وقفه به این دعا و ذکر ذهنی و عقلی مشغول هستند.

عرفان و رهبانیت زنان

مطالعة تاریخ مسیحیت، ما را با زنانی آشنا می¬کند که در تاریخ کلیسا مؤثر بوده‌اند و حتی نقش رهبری داشته‌اند. زنان نیکوکاری که خانه‌های خود را برای عبادت در اختیار مؤمنان می‌گذاشتند. عهد جدید از پیش¬گویان زن و حتی از رسولان زن سخن می‌گوید.35 در میان آنان یونیا برجسته است.36 گروهی از زنان زندگی در انزوا و تنهایی را برمی¬گزیدند و به صورت فردی یا جمعی، راه سیر و سلوک را پیش می¬گرفتند. در میان این گروه، زنانی از همه طبقات جامعه پیدا می‏شد. حتی برخی از روسپیان پس از توبه و ندامت، به رهبانیت روی می‏آوردند. حکایات و داستان‏های این گروه بخشی از ادبیات دینی مسیحیت را تشکیل می‏دهد.37

در قرون چهارم و پنجم میلادی، برخی از زنان زاهد مسیحی در گروه‏های رهبانی و در مواردی به صورت فردی زندگی می‏کردند. بیشتر آنان در صحراهای مصر، فلسطین و سوریه بودند و به «مادران صحرا» شهرت داشتند. آنچه دربارة این زنان می‏دانیم، اغلب از چهار منبع ذیل گرفته شده است:

الف. سخنان مادران صحرا:38 در این مجموعه، چهل و هفت گفتار از سه مادر گردآوری شده است که تجربیات، تخیلات و تمثیلات آنان را نشان می‏دهد.

ب. فردوس پدران مقدس:39 در این کتاب، پالادیوس40 زندگی راهبان و راهبه‏ها را به نگارش درآورده است. نویسنده در این مجموعه، شرح‌حال دوازده راهبه را به عنوان نمونه‏های زهد و پاکدامنی جای می¬دهد.

ج. زندگی‌نامه زنان زاهد:41 این کتاب به زندگی زنان زاهد می‏پردازد و در آن، بیش از صد نامه از جروم (هیرونوموس)42 دربارة رهبانیت وجود دارد.

د. داستان‏های روسپیان صحرا:43 این کتاب پیرامون زندگی عبرت‏انگیز و درس‏آموز روسپیانی است که توبه کرده و به رهبانیت روی آورده ‏و در گمنامی به سیر و سلوک فردی پرداخته‏اند.

در قرون بعد نیز زنان پارسایی قدم در راه سلوک عرفانی گذاشتند. قدیسه‌هایی مانند کلارا، کاترینای سینایی و ترزای اویلی در عرفان و ریاضت همپایه مردان بزرگ عصر خود بودند.

نذر برای رهبانیت

رهبانیت در گسترش مسیحیت تأثیرگذار بوده و «نذر» برای رهبانیت، همواره در میان مسیحیان وجود داشته است. پدران و مادرانی نذر می‌کردند و کودک شیرخوار خود را به دیر می‌سپردند، این نذرشدگان تا پایان عمر می‌بایست در خدمت دیر باشند. بعضی در هفت‌سالگی یا در سنین بالاتر به دیر سپرده می‌شدند. این نذرها نیابتی و برگشت‌ناپذیر بود تا آنکه پاپ الکساندر سوم در 1179 فرمان داد که کودکان وقتی به سن چهارده‌سالگی رسیدند، می‌توانند آن را لغو کنند.44

پی‌نوشت‌ها:

1. سیدمحمدحسین طباطبائی، شیعه در اسلام، ص 63-64.

2. مرتضی مطهری، مجموعه آثار، ج1، ص451.

3. حافظ

4. «ذوب شدن در خدا» در اصطلاح تصوف اسلامی «وصل» نامیده می‌شود.

5. توماس میشل، کلام مسیحی، ترجمه حسین توفیقی، ص140.

6. عبدالحسین زرین‌کوب، دفتر ایام، ص322.

7. یوحنا، 14: 10-11.

8. همان، 17: 21.

9. عبدالحسین زرین‏کوب، در قلمرو وجدان، ص 347-352.

10. Asoka.

11. (Serapium) Serapis از خدایان مصر باستان که عبادت او ترکیبى از آیین پرستش گاو آپیس و اوزیریس بود.

12. ویل دورانت، تاریخ تمدن، ترجمه گروهی از مترجمان، ج4، ص74.

13. The Dead Sea Scrolls.

14. Josephus, Antiquities of the Jews, xviii, i, 5.

15. Therapeutae.

16. ویل دورانت، همان، ج3، ص618.

17. اعمال رسولان، 9: 2 و 22: 4.

18. حدید: 27.

19. ر.ک: مرتضی مطهری، مجموعه آثار، ج16، ص514- 519 و ج19، ص397-403.

20. کهف8: -25.

21. Decius که معرب آن دقیانوس یا داقیوس است.

22. Ephesus.

23. Seven Sleepers.

24. The Encyclopedia of Religion, vol.13, p.362.

25. hermit (هِرمیت) به معناى «گوشه نشین» از اِرِمیتِس یونانى به معناى «بیابان‏نشین» مى‏آید. دو واژه monastic (موناستیک) به معناى «خلوت‏نشین» و monk (مانک) به معناى «راهب» برگرفته از واژه یونانى موناخوس است.

26. The Wisdom of the Desert Sayings from the Desert Fathers of the Fourth Century.

27. New Catholic Encyclopedia, Vol.9, p.919.

28. استاد مطهری مى‏گوید: عجیب این است که این مراکز عبادت و انزوا ] دیرها[، سبب رواج فحشا و شراب در جهان اسلام شد. چون شراب و خلوت با زن [در آنها] ممنوع نبود و حجاب نیز معمول نبود، خواه ناخواه همین مراکز عبادت تبدیل به مرکز فساد مى‏شد (مرتضی مطهری، مجموعه آثار، ج17 ص664).

29. Athos.

30. hesychasm.

31. hesuchia.

32. Gregory of Sinai.

33. Instruction to Hesychasts.

34. داریوش شایگان، ادیان و مکتب‌های فلسفی هند، ج2، ص 645-646.

35. رساله به رومیان 16: 7. در نسخه¬های بعدی واژه junia (مونث) به junias (مذکر) تبدیل شده است.

36. The Catholic Church, p.20.

37. رابرت وان وورست، مسیحیت از لابه‏لای متون، ترجمه جواد باغبانی و عباس رسول‏زاده، ص243ـ244.

38. Sayings of the Desert Mothers.

39. Historia Lausiaca.

40. Palladius.

41. Vita of Ascetic Women.

42. Jerome (Hieronymus).

43. Stories of Desert Harlots.

44. ویل دورانت، همان، ج4، ص693.

منابع

نهج البلاغة، گردآوری سید رضی، تحقیق صبحی الصالح، بیروت، بی‌نا، 1967.

اکمپیس، توماس، اقتدا به مسیح، ترجمه سعید عدالت‏نژاد، تهران، طرح نو، 1382.

البستانی، بطرس، دایرةالمعارف، بیروت، دار المعرفة، بی‌تا.

پیترز، اف. ئی، یهودیت، مسیحیت و اسلام، ترجمه حسین توفیقی، قم، مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب، 1384.

توفیقی، حسین، آشنایی با ادیان بزرگ، تهران، سمت، 1384.

خوری حتی، فیلیپ، شرق نزدیک در تاریخ، ترجمه قمر آریان، تهران، علمی و فرهنگی، 1382.

دورانت، ویل، تاریخ تمدن، ترجمه گروهی از مترجمان، تهران، انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، 1371.

راسل، برتراند، تاریخ فلسفه غرب، ترجمه نجف دریابندری، تهران، کتاب پرواز، 1373.

رسول‌زاده، عباس و جواد باغبانی، شناخت مسیحیت، قم، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، 1389.

زرین‏کوب، عبدالحسین، در قلمرو وجدان، تهران، علمی و فرهنگی، 1369.

ـــــ ، دفتر ایام، تهران، علمی، معین، 1365.

ژان دانیلو، ریشه‏های مسیحیت در اسناد بحرالمیت، ترجمه علی مهدی‏زاده، قم، نشر ادیان، 1383.

شایگان، داریوش، ادیان و مکتب‌های فلسفی هند، تهران امیرکبیر، 1362.

شریعتمداری، محمدرضا، «معرفی مجله المشرق». هفت آسمان، ش 5، بهار 79.

کتاب مقدس، ترجمه دکتر بروس، لندن، ایلام، 1904.

کونگ، هانس، تاریخ کلیسای کاتولیک، ترجمه حسن قنبری، قم، مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب، 1384.

لوگوف، ژاک، روشنفکران در قرون وسطا، ترجمه حسن افشار، تهران، مرکز، 1376.

محمدیان، بهرام، دایرة المعارف کتاب مقدس، تهران، سرخدار، 1381.

مرتضی مطهری، مجموعه آثار، قم، صدرا، بی‌تا.

میشل، توماس، کلام مسیحی، ترجمه حسین توفیقی، قم، مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب، 1377.

و.م. میلر، تاریخ کلیسای قدیم در امپراطوری روم و ایران، ترجمه علی نخستین، بی‌جا، حیات ابدی، 1981.

وان وورست، رابرت، مسیحیت از لابه‏لای متون، ترجمه جواد باغبانی و عباس رسول‏زاده، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، 1384.

هاکس آمریکایی، قاموس کتاب مقدس، تهران، اساطیر، 1377.

Mircea Eliade (ed.), The Encyclopedia of Religion, Macmillan,1987, 16vols.

Philip Schaff (ed.), The Creeds of Christendom, Baker Books, 1993, 3 vols.

Hans Kung, The Catholic Church, A Modern library Chronicles Book, New York, 2001.

عباس رسول‌زاده/ دانش‌آموخته حوزه و پژوهشگر ادیان

منبع: فصلنامه معرفت ادیان شماره 7