آینده پژوهی مهدوی 3

بخش سوم و پایانی

3-4. دیدبانی مؤثّر (ترقّب)

«ترقّب»، به معنای مراقبت و محافظت دائمی و کنترل و نظارت است. این کلمه از «رقبه و رقوب» به معنای حفظ و انتظار است. در صحاح و قاموس، رقیب به معنای حافظ و منتظر آمده است. راغب آن را به معنای احتراز و انتظار گرفته است؛ چنان که قرآن می‌فرماید: >فَأَصْبَحَ فِی الْمَدِینَةِ خَائِفًا یتَرَقَّبُ<[45]؛ یعنی، موسی صبح کرد، در حالی که ترسان بود و انتظارش را می‌کشید.[46]

به نظر برخی «رقیب و ارتقب»،‌ در اصل از «رقبه» (به معنای «گردن») گرفته شده است و از آنجا که افرادی که منتظر چیزی هستند، پیوسته گردن می‌کشند، به معنای انتظار و مراقبت از چیزی آمده است. رقیب نیز در اصل به کسی می‌گویند که از محلّ مرتفعی، به اوضاع نظارت می‌کند و سپس به معنای حافظ و نگهبان چیزی آمده است؛ زیرا نگهبانی از لوازم نظارت است.[47]

دیدبانی به معنای پایش مستمرّ تغییرات جهانی در زمینه‌های مختلف،‌توسط یک اندیشکده یا یک گروه علاقه‌مند به آینده‌پژوهی است که نوعاً بر پایه بررسی نظام‌مند محتوای مطالب، نوشته‌ها و گفته‌ها انجام می‌شود. «ترقّب» (دیدبانی مؤثر) نیز از اموری است که منتظران منجی موعود خود را ملزم به رعایت آن می‌دانند و در پس انتظار مستمر، موشکافانه و آگاهانه حوادث و رویدادها را رصد می‌کنند و مراقب اوضاع و احوال روزگار خود و آینده هستند و در واقع نسبت به رویدادها و اوضاع بی‌تفاوت و ساکت نیستند؛ چنان‌که در زیارت حضرت صاحب‌الامر می‌گویند:

«اگر روزگاران طولانی و عمرها بلند شود، جز این نیست که یقینم دربارة تو افزون می‌شود و عشق و دوستی‌ام برای تو زیاد می‌گردد… و برای ظهور تو متوقع و آماده خواهم بود و برای جهاد در رکاب پیشگاه تو، چشم به راهی و دیدبانی خواهم کرد (و لجهادی بین یدیک مترقّبا)».[48]

«مترقّب» کسی است که دائماً مراقب اوضاع بوده و از افتادن در دام‌‌ها و حوادث ناشناخته محافظت می‌کند. از امام صادق علیه السلام دربارة نشانه‌ها و حوادث آخرالزمان نقل شده است: «می‌بینی که گناه کردن علنی شده است… می‌بینی که عاق والدین آشکار می‌شود… نشانه‌های حق کهنه می‌گردد. پس از این مسائل بر حذر باش و از خداوند نجات بخواه و بدان که مردم در خشم و غضب الهی هستند و خداوند بنا به مصلحتی به آنها مهلت داده است. پس مراقب باش (فَکُن مترقّباً) و تلاش کن که خداوند تو را در میان آنها نبیند».[49]

بر این اساس انتظار ظهور منجی موعود، با دیدبانی مؤثر و فعّالانه آینده پیوند دارد و شناخت اوضاع و پدیده‌ها برای در امان ماندن از پیامدهای سوء آنها، ضروری است؛ به خصوص که اوضاع جهان در عصر قبل از ظهور نابسامان و آشفته خواهد بود. حضرت علی علیه السلام در پاسخ به سؤال مالک اشتر (دربارة زمان قیام حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف) می‌فرماید:

«هنگامی که نابود شونده، نابود شود و حقایق مخفی گردد و ملحق شونده، ملحق گردد (مردمان به حکومت‌ها ملحق شوند) و پشت‌ها سنگین شود و کارها و اشیاء نزدیک به هم گردد… پس در زمانی که این علایم واقع شد، مردمانی خروج می‌کنند که گناه و جنایاتی مرتکب می‌شوند و «جزائر» را مالک می‌گردند … و عراق را فتح می‌کنند و با ایجاد (ترس) و خونریزی، از شکاف باز می‌دارند؛ پس در آن هنگام مراقب باشید و (چشم و حواستان را متوجّه امام زمان کنید که) به زودی ظهور خواهد کرد (ترقّبوا خروج صاحب الزمان)».[50]

در واقع این توجّه به آینده، بیانگر وظیفه و مسؤولیت منتظران نیز می‌باشد که در آن زمان مراقب اوضاع بوده و برخلاف جهت رویدادها قرار گیرند و مواظب همه چیز باشند و در عین حال در این دوران مترصد ظهور منجی موعود هم باشند.

در روایت دیگری آمده است: «هنگامی که فاسقان بر مردم حکومت می‌کنند و انسان‌های رذل رهبر آنها می‌شوند، مردم از ترس به آنها احترام می‌گذارند! غنا و موسیقی آشکار می‌شود. هر امّتی، امّت قبل از خود را لعن می‌کند. در این زمان منتظر باد سرخ، زلزله، مسخ، خسف و نشانه‌های دیگر خداوند باشید (فارتقبوا عند ذلک ریحاً حَمراءَ و زلزلةً و مسخاً و قذفاً و آیاتٍ تتابَعُ) که یکی پس از دیگری، همچون حلقه‌های گردن‌بند،‌ بر شما نازل می‌شوند».[51]

براساس این روایت روشن می‌شود که یک آینده‌پژوه، تمامی پدیده‌های طبیعی، سیاسی و اجتماعی، فرهنگی و … را شناسایی می‌کند و برای محافظت خود و جامعه از آنها،‌ برنامه‌های لازم را ارائه می‌دهد. صاحب جواهر در شرح روایتی از امام باقر علیه السلام (رباطنا الدهر)[52]می‌نویسد: «مرابطه در این روایت به معنای اراده انتظار فرج در تمام ساعات شبانه‌روز است (ارادة ترقّب الفرج ساعةً بعد ساعةٍ)؛ همچنان که در بعضی، از روایات به این معنا اشاره شده است…».[53]

3-5. فتنه‌شناسی (علم التحذیر)

یکی از انگاره‌های بایستة توجّه در مورد آینده، هشدارها و تحذیرهای فراوان و مکرّری است که در روایات مطرح شده و توجّه اذهان به آن سمت جلب شده است. در واقع بیان این هشدارها و خبر دادن از خطرات، فتنه‌ها و کاستی‌های فرا روی بشر، به جهت آگاهاندن مردم نسبت به وضعیت‌های ممکن و محتمل در آینده است. در این صورت آنان باید با درایت و حساب شده با آنها رو به رو شوند و مشکلات آینده را به خوبی بشناسند.

این نکته محوری است که آینده‌پژوهی فعلی، تمرکز فراوانی نسبت به آن دارد و بیشتر داده‌های آن نیز دربارة خطرات و بحران‌های احتمالی و ارائه راه‌حل‌هایی برای گریز از آنها یا به حداقل رساندن عوارض و پیامدهای سوء آنهاست. عبدالله بن مسعود از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل می‌کند: «من شما را از هفت فتنه می‌ترسانم که بعد از من در دنیای اسلام به وجود می‌آید: فتنه‌ای که در مدینه برپا می‌شود، فتنه دوم از مکه است… فتنه هفتم که از شام بر می‌خیزد که همانا قیام سفیانی است».[54]

عبدالله بن مسعود می‌گوید: بعضی از افراد این امت، اول این فتنه‌هارا درک می‌کنند و بعضی دیگر آخر این فتنه‌ها را خواهند دید. آینده‌پژوهی مهدوی با تکیه بر هشدارهای روایی و محور قرار دادن پیش‌گویی‌ها دربارة فتنه‌ها، امکان وقوع آنها را در دنیا رصد می‌کند و خود را برای مقابله با آنها و یا دوری از آنها آماده می‌سازد. تصریح روایات نیز بر این است که مردم از آن فتنه‌ها دوری جویند؛ چنان که معاذ بن جبل نقل می‌کند:[55]

«چهار نوع گرفتاری و اختلال پیش خواهد آمد و اگر بتوانید که آنها به شما نرسد، البته لازم است. گفتند: آنها چیستند؟ گفت: زمانی خواهد آمد که باطل جلوه پیدا کرده و بر حق غلبه نماید. هوس‌رانی و ضعف مردم به جایی خواهد رسید که صبح به آیینی وابسته شوند و عصر به آیین دیگری درآیند…».

از امام پنجم علیه السلام نیز نقل شده است: «دو صدا باید قبل از ظهور شنیده شود: یک صدا از آسمان که صدای جبرئیل است و صاحب این امر را به نام او و نام پدرش معرفی می‌کند. صدای دوم صدای شیطان است که به نام فلانی… است و می‌گوید: او را مظلوم کشتند و می‌خواهد مردم را گمراه کند. پس از صدای اول متعابت کنید؛ اما بترسید از اینکه صدای دوّم (صدای شیطان) شما را به گمراهی کشاند (ایاکم والاخیر ان تفتنوا)».[56]

فتنه‌ها و دشواری‌ها، به صورت‌های مختلف و در زمان‌های دور و نزدیک قیام رخ می‌دهد.بنابراین شناسایی آنها و آمادگی برای رویارویی و برخورد با آنها بایسته است. البته باید دانست که امر قیام حضرت، به آسانی و سادگی رخ نمی‌دهد و همگان خود را برای سختی‌ها و ناملایمات و مجاهدت‌ها آماده سازند. این آمادگی باید هوشمندانه و با شناخت صحیح جریان‌ها و حوادث جهانی همراه باشد.

بشیر می‌گوید: خدمت امام باقر علیه السلام عرض کردم: مردم می‌گویند: وقتی مهدی قیام کرد، طبعاً اوضاع برایش رو به راه می‌شود و به اندازه شاخ حجامتی هم خونریزی نمی‌شود؟! حضرت فرمود: اندازة یک حجامت هم خونریزی نمی‌شود؟!

حضرت فرمود: «قسم به کسی که جانم در دست او است! اگر چنین موضوعی امکان داشت، برای رسول خدا انجام می‌گرفت. در صورتی که در میان جنگ دندانش خونین شد و پیشانی مبارکش شکست. به خدا قسم! نهضت صاحب‌الامر هم انجام نمی‌گیرد، مگر اینکه در میدان جنگ عرق بریزیم و خون‌ها ریخته شود (کلاّ والذی نفسی بیده حتّی نمسح نحن و انتم العرق والعلق)؛ پس به پیشانی مبارکش دست کشید».[57]

3-6. امتحان‌شناسی (علم‌الابتلا)

ابتلا و امتحان؛ یعنی، آزمون الهی که به طرق مختلف ـ به خصوص به وسیله کاستی‌ها و سختی‌ها ـ دربارة انسان‌ها جاری می‌شود. آنان در طول تاریخ در معرض امتحانات و آزمون‌های مختلفی بوده‌اند که عموماً بدون اطلاع و شناخت قبلی بوده است. این مسأله در آخرالزمان و عصر نزدیک به ظهور، گسترده‌تر و شدیدتر خواهد بود و به همین جهت بسیاری از موارد ابتلای انسان‌ها در روایات ذکر شده است. در واقع بسیاری از هشدارها و پیش‌گویی‌های دینی، برای متوجّه ساختن انسان‌ها و آماده کردن آنان برای رویارویی با ابتلائات آخرالزمانی است.

«آینده‌پژوهی مهدوی» در رابطه با شناخت امتحانات و ابتلائات پیش رو و آگاهاندن انسان‌ها نسبت به وقوع آنها، وظیفه‌ای دشوار بر عهده دارد و شناخت آزمون‌ها در راستای دوراندیشی و حقیقت‌گرایی است. چنین رویکردی در «آینده‌پژوهی عرفی و جزئی‌نگر» وجود ندارد و مسائل تنها از زاویه تجربی و سود و زیان مادی بررسی می‌گردد.

در حالی که در آینده‌پژوهی مهدوی، همه ابعاد و زوایای آینده، مورد تحلیل و ارزیابی قرار می‌گیرد و حوادث و رویدادها به عنوان یک مجموعه و منظومة به هم پیوسته در نظر گرفته می‌شود. در این رویکرد انسان مؤمن، باید همیشه خود را آماده و مجهّز سازد و با آمادگی قبلی و ایمانی استوار، با امتحانات گوناگون و پیچیده آینده رو به رو گردد و سربلند از آنها خارج شود. به همین جهت عصر غیبت کبری، دوران بسیار سخت و طاقت فرسایی توصیف شده است؛ چنان‌که امام کاظم علیه السلام می‌فرماید: «صاحب‌الامر عجل الله تعالی فرجه الشریف چاره‌ای جز غیبت ندارد؛ به طوری که گروهی از مؤمنان از عقیده خویش برمی‌گردند. همانا غیبت امام امتحانی است از طرف خداوند که بندگانش را به وسیلة آن آزمایش می‌کند».[58]

محمد بن مسلم می‌گوید: از امام صادق علیه السلام شنیدم که فرمود: «پیش از قیام قائم مردم دست به گریبان یک امتحان بزرگ خواهند بود. عرض کردم: آن امتحان چیست؟ حضرت این آیه را قرائت فرمود:>و لنبلونکم بشیء من الخوف و الجوع و نقصٍ من الاموال والأنفس والثَّمرات و بشّرالصابرین<[59]؛ یعنی، از ترس و گرسنگی و کم شدن مال و ثروت و از رفتن جان‌ها و میوه‌ها شما را آزمایش می‌کنیم و مژده بده به صبرکنندگان (به اینکه مهدی ما قیام می‌کند)».

جبرئیل علیه السلام نیز دربارة امور غیبی، به رسول گرامی اسلام خبر داد:[60] «امت شما بعد از رحلت‌تان مبتلا به امتحان سنگین می‌شود؛ آن هم خیلی زود». سپس فرشتة وحی شروع به شمارش ابتلائات امت پیامبر صلی الله علیه و آله می‌کند… آن گاه وی راه سلامت ماندن از خطرات را بیان می‌کند: «کفّ نفس و بردباری در مقابل تضییع حقوق و کناره‌گیری از مراکز فتنه».[61] خود رسول گرامی اسلام می‌فرماید: «فتنه‌ها و حوادث سویی پیش خواهد آمد که آدم خانه‌نشین در آن موقع بهتر از کسی است که برپا خیزد … هرگاه کسی پناهگاه و جای امنی پیدا کند، البته آنجا پناه ببرد (فَمن وجد فیها ملجأ او معاذاً فَلیعُذ به)».[62]

3-7. توان‌انگیزی جمعی (آمادگی آینده‌نگر)

در روایات مربوط به ظهور حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف تأکید ویژه‌ای بر «تهّیا» شده است. «تهیا» به معنای آمادگی، مهیا شدن، فراهم کردن و… آمده است. «تهّیأت للشیء»؛ یعنی، برای آن کار آماده شدم و ساز و برگ آن را فراهم ساختم. کلماتی که در روایات و ادعیه (مانند «اللهم من تهّیأ و تعَبّأ و اَعدّ و استعد») آمده، به یک معنا هستند.

انسان برای انجام هر کاری و اقدامی، به آمادگی قبلی و فراهم کردن ساز و برگ، نیاز دارد؛ هرچند اندازه آن امر مهم‌تر و بزرگ‌تر باشد، نیاز به آمادگی پیشین، نیز بیشتر است. آمادگی قبلی، با دانش و اطلاعات پیشین، بهتر صورت می‌گیرد و هر اندازه انسان نسبت به تحقّق آن و ابعاد و زوایای مختلف آن آگاه‌تر باشد، می‌تواند اقدامات مناسبت‌تری انجام دهد و آماده‌تر باشد.

یکی از مباحث مهم در «انتظار پویا»، یادکرد مداوم و پیوسته ظهور امام زمان و آمادگی کامل و آگاهانه نسبت به ظهور او و مهیا شدن برای یاری قیام جهانی است. این آمادگی می‌تواند ابعاد مختلفی داشته باشد (آمادگی اطلاعاتی، نظامی، سیاسی، فرهنگی و …). هر منتظری براساس شرایط زمانی و مکانی، باید آمادگی‌های بایسته را در خود فراهم سازد. این آمادگی فراتر از انتظار و توقّع و ترقّب است؛ این یعنی قراردادن زندگی در مسیر ظهور و اعلان همکاری و همراهی با انقلاب جهانی.