نکاتی خواندنی در مورد سوره «فیل»


 

در برخی منابع، از امام سجاد(علیه السلام) شأن نزولی برای این سوره نقل شده است که در ذیل به طور خلاصه‌ بیان می‌شود:

ابوطالب به پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) گفت: ای فرزند برادر! آیا تو برای همه مردم مبعوث شده‌اى، یا تنها قوم خودت مخاطب تو می‌باشند؟ پیامبر فرمود: «نه، برای همه انسان‌ها مبعوث شده‌ام؛ از سفید و سیاه، عرب و عجم، سوگند به كسى كه جانم در دست اوست كه من همه انسان‌هاى سفیدپوست و سیاه‌پوست را به این آئین دعوت می‌كنم، و تمام كسانى كه بر قله كوه‌ها و دریاها هستند به این آئین فرا مى‏خوانم، من تمام فارس و روم را دعوت مى‏كنم».

این سخن پیامبر(صلی الله علیه و آله) به گوش قریش رسید و موجب تعجب و حیرت آنها گردید. آنها خطاب به ابوطالب گفتند: آیا گوش به سخنان فرزند برادرت نمی‌دهى كه چه مى‏گوید؟ به خدا سوگند! اگر مردم فارس و روم این سخنان را بشنوند ما را از سرزمینمان مى‏ربایند! و سنگ‌هاى كعبه را قطعه قطعه جدا مى‏كنند! این‌جا بود كه خداوند درباره این سخن آنها كه مردم فارس و روم خانه كعبه را متلاشى مى‏كنند، سوره فیل را نازل كرد.[3]

در ابتدای این سوره، خداوند می‌فرماید: «أَ لَمْ تَرَ كَیْفَ فَعَلَ رَبُّكَ بِأَصحْابِ الْفِیلِ»[4] در این‌جا سۆال این است که چرا خداوند این سوره را با استفهام انکاری[5] آغاز کرده است؟ در جواب می‌توان نکته را در این یافت که؛ آیه می‌خواهد اقرار بر این مطلب بگیرد؛ خداوند در مقابل سپاه ابرهه، ‌این‌گونه عمل کرد؛ حال ای پیامبر! تو که فرستاده و مورد اعتماد ما هستی و در راه ما تلاش می‌کنی نیز مورد حمایت ما بوده و هرگز نباید از دشمنانت هراسی داشته باشی.[6]

علاوه بر این به نظر می‌رسد تعبیر به «أَ لَمْ تَرَ» را نباید به معنای لغوی آن معنا کرد؛ زیرا این واقعه سال‌ها قبل از بعثت پیامبر بوده و حتی گفته‌اند که پیامبر در آن سال متولد شده است. به همین جهت مفسران عبارت «أَ لَمْ تَرَ» را به «أ لم تعلم» یعنی «آیا ندانسته‌ای» معنا کرده‌اند[7] این تعبیر شاید به این جهت باشد که خبر این حادثه قطعی بوده و همگان به  آن علم داشته‌اند، علمی که قطعیت حاصل از آن به مانند دیدن است؛ لذا از تعبیر «دیدن» استفاده شده است.[8]

در آیات انتهایی سوره نیز توضیح می‌دهد که چگونه، پروردگار با واقعه‌ای معجزه‌وار این دشمن را نابود کرده است: «وَ أَرْسَلَ عَلَیْهِمْ طَیْراً أَبابیلَ * تَرْمیهِمْ بِحِجارَةٍ مِنْ سِجِّیلٍ * فَجَعَلَهُمْ كَعَصْفٍ مَأْكُولٍ».[9]

ابابیل برخلاف آنچه در میان عوام شهرت دارد نام این پرندگان نبوده، بلکه به معنای گروه گروه می‌باشد؛ یعنی پرندگان را گروه گروه فرستاد.[10]

«سجیل» نیز به معنای سنگ و گل است[11] و می‌تواند به این معنا باشد که سنگ‌هایی که به آنها گل چسبیده بود، سپاه ابرهه را سنگباران کردند و احتمال دارد استفاده از این نوع سنگ به این جهت بوده که آنها از دریا به سمت سپاه ابرهه حرکت کرده بودند.[12]

ثواب خواندن سوره فیل

در فضیلت خواندن این سوره امام صادق(علیه السلام) می‌فرماید: «هر كس در نمازهاى واجب خود سوره "أ لم تر كیف فعل ربّك" را بخواند، روز قیامت هر دشت و كوه و ریگزارى گواهى مى‏دهد كه او از نمازگزاران بوده است، و نداكننده‏اى روز قیامت ندا مى‏دهد كه درباره بنده من راست گفتید، شهادت شما را در حق او پذیرفتم، او را به بهشت در آورید و از وى حساب نكشید؛ زیرا او از كسانى است كه من، او و عملش را دوست مى‏دارم».[13]

البته لازم به ذکر است؛ بیشتر فقها گفته‌اند که سوره فیل به تنهایی در نماز کفایت نمی‌کند، بلکه باید بعد از سوره حمد، سوره فیل و قریش را با هم خواند؛ زیرا این دو در نماز یک سوره حساب می‌شوند.[14]

پی نوشت:

[1]. مغنیه، محمد جواد، تفسیر الکاشف، ج 7، ص 609،  دار الکتب الإسلامیة، تهران، چاپ اول، 1424ق؛ بغوی، حسین بن مسعود، معالم التنزیل فی تفسیر القرآن، تحقیق، المهدی‏، عبدالرزاق، ج 5، ص 304، داراحیاء التراث العربی، بیروت، چاپ اول، 1420ق.

[2]. برای اطلاع از داستان ابرهه ر.ک: 25063؛ داستان اصحاب فیل معجزه بت‌ها یا صاحب کعبه

[3]. فتال نیشابوری، محمد بن احمد، روضة الواعظین و بصیرة المتعظین، ج 1، ص 54 – 55، انتشارات رضی، قم، چاپ اول، 1375ش.

[4]. فیل، 1: «آیا ندانسته‌اى كه پروردگارت با فیل‌سواران چه كرد»؟

[5]. طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج 20، ص 361، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ پنجم، 1417ق.

[6]. مغنیه، محمد جواد، تفسیر الکاشف، ج 7، ص 610، دار الکتب الإسلامیة، تهران، چاپ اول، 1424ق.

[7]. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مقدمه، بلاغی‏، محمد جواد، ج 10، ص 824، ناصر خسرو، تهران، چاپ سوم، 1372ش؛ بلخی، مقاتل بن سلیمان، تفسیر مقاتل بن سلیمان، تحقیق، شحاته، عبدالله محمود، ج 4، ص 847، دار إحیاء التراث، بیروت، چاپ اول، 1423ق.

[8]. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج 27، ص 335، دار الکتب الإسلامیة، تهران، چاپ اول، 1374ش؛ فخرالدین رازی، محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، ج 32، ص 289، دار احیاء التراث العربی، بیروت، چاپ سوم، 1420ق.

[9]. فیل، 3- 5:‌ «و بر ضد آنان گروه گروه پرندگانى فرستاد *  [كه‏] بر آنان سنگ‏هایى از نوع سنگ گِل مى‏افكندند.* سرانجام همه آنان را چون كاه جویده شده قرار داد».

[10]. شبر، سید عبد الله، تفسیر القرآن الکریم، ص 566، دار البلاغة للطباعة و النشر، بیروت، چاپ اول، 1412ق؛ ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم، تفسیر غریب القرآن، ص 471، منشورات مکتبة الهلال، بیروت، بی‌تا.

[11]. عاملی، ابراهیم، تفسیر عاملی، تحقیق، غفاری، علی اکبر، ج 8، ص 667، انتشارات صدوق، تهران، 1360ش؛ فیض کاشانی، ملامحسن، تفسیر الصافی، تحقیق، اعلمی، حسین، ج 5، ص 376، انتشارات الصدر، تهران، چاپ دوم، 1415ق.

[12]. تفسیر نمونه، ج ‏27، ص 337؛ مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج ‏10، ص 824.

[13]. شیخ صدوق، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، النص، ص 126، دار الشریف الرضی للنشر، قم، چاپ دوم، 1406ق؛ دیلمی، حسن بن محمد، أعلام الدین فی صفات المۆمنین، ص 385، مۆسسه آل البیت(ع)، قم، چاپ اول، 1408ق.

[14]. امام خمینی، توضیح المسائل (محشّی)، گردآورنده، بنی‌هاشمی خمینی، سید محمدحسین، ج 1، ص 543، انتشارات اسلامی، قم، چاپ هشتم، 1424ق.