مبحث چهل و یکم صالحین: پیشواز بهاران

استقبال سال نو از دیرباز با برنامه های مختلفی از جمله خانه تکانی آغاز می شود. خانه تکانی سنتی است که همراه دیگر آداب در روزهای پایانی سال از تازگی بهار الگو گرفته است...

نو شدن امری است که ابتدا از خانه ها شروع می شود و به دنبال آن به افراد یادآوری می کند که باید خود را در سال جدید متحول کنند.
به باور ایرانیان نظافت خانه و دور ریختن وسایل قدیمی و تعمیر خانه، زندگی و روحیه آنان را نو و شاداب می کند و این شادابی و تازگی روحیه مضاعفی را به آنان برای آغازی نو می دهد.
سالی که در آن همه مصمم هستند با انگیزه و انرژی بیشتری به زندگی ادامه دهند. برخی روانشناسان در تحلیل کارکردهای این سنت پسندیده معتقد هستند خانه تکانی به افراد جرأت رهایی از وابستگی ها را می دهد و فرصت دور ریختن خاطرات بدی که در ذهن خود بایگانی کرده اند را ایجاد می کند. خانه تکانی، اولین مشخصه نزدیک شدن به سال نو و روزهایی دیگر است سالی که در آن باید همراه با تمیز کردن پلیدی های مادی، پلیدی های روحی را نیز دور کرد.
● تأثیرات روحی
متخصصان و کارشناسان تأثیرات خانه تکانی را از ابعاد گوناگون بر افراد مؤثر می دانند.
دکتر هدی خسروان، روانشناس در این مورد می گوید: «تمیز کردن، و مرتب نگه داشتن محیط، نظم و انضباط در محیط خانه و زندگی از پدیده هایی هستند که انسان ها همواره به آن توجه داشته اند و ترجیح می دهند به این شیوه زندگی خود را اداره کنند. پاکیزگی پیش از آنکه، اهمیت جسمانی و سلامت برای جسم و بدن انسان داشته باشد، روی روح و روان انسان مؤثر است.»
خانه تکانی از جمله سنت هایی است که از ماه پایانی سال شروع می شود و تا قبل از پایان گرفتن سال تمام می شود. دکتر محمود روح الامینی، مردم شناس درباره این سنت می گوید: «خانه تکانی بیشتر به شستن و تمیز کردن لوازم خانه مثل فرش و لباس و همچنین خریدن وسیله های نو و تعمیر کردن وسایل مربوط می شود. کوشش خانواده برای تمیز کردن وسایل خانه یک فعالیت دسته جمعی است و آنها سالی یکبار آنها را به بهانه جشن سال نو و تمیز کردن اسباب خانه دور هم جمع می کنند.»
خانه تکانی از جمله سنت هایی است که در طول سالیان سال در جامعه کهن ایرانی باقی مانده است و علاوه بر اعتقادات مذهبی ما هویت ملی ما را نشان می دهد. کارکرد خانه تکانی عامل مهمی است که در طول تاریخ این سنت را پا برجا نگه داشته است و از محو شدن آن جلوگیری کرده است. دکتر احمد عبداللهی جامعه شناس معتقد است: «خانه تکانی یک سنت دیرینه ای است که چند هزار سال قدمت دارد و یک رسم ارزشمندی است که به دلیل کارکردهای متنوع آن در تمامی ابعاد روحی و جسمی زندگی افراد همچنان در فرهنگ ما جاری است. بعضی رسم ها در طول تاریخ محو می شوند اما بعضی رسوم مثل سنت خانه تکانی نه تنها محو نمی شوند بلکه ارزش آنها روز به روز نیز بیشتر می شود.»
دکتر عبداللهی می افزاید: «در شهرهای بزرگی مثل تهران در طول یک سال آلودگی زیادی بر وسایل زندگی می نشیند و اگر خانه تکانی سالانه که با دقت و وسواس خاصی انجام می گیرد، نباشد، خانه رنگ تمیزی و پاکیزگی نمی بیند. این در حالی است که در خانه تمیز، احساس شادمانی بوجود می آید، بطوری که افراد آن خانه احساس می کنند پس از یک سال کار و خستگی مداوم آرامش تازه ای را به دست آورده اند.»
● دیدگاه اسلام
خانه تکانی همچنین ریشه در باورهای اعتقادی ما دارد. دین اسلام همواره بر نظافت و رعایت بهداشت تأکید داشته است و متحول شدن و رنگ تازه بخشیدن به زندگی مورد توجه خاصی است. حجت الاسلام داوود زارع، معاون امور خانواده نهاد حوزوی جامعة المصطفی می گوید: «نظافت و زیبایی در اسلام یک اصل است که در روایات هم بر آن تأکید شده و پاکیزگی از صفات انبیا است و مسلمانان و تمام ادیان بر این اصل تأکید دارند.
خداوند زیباست و زیبایی را دوست دارد. انبیا و پیغمبر اسلام دعوت کننده مردم به نظافت و پاکیزگی بوده اند و این یک اصل مسلم در تمامی تعالیم ادیان الهی است.»
رسوم و آئین های نوروزی که از روزگاران کهن از نسلی به نسل دیگر انتقال یافته و به یادگار مانده است، مراحل مختلفی دارد. دکتر روح الامینی می گوید: «خانواده ها رسم خانه تکانی را مبارک می دانند و باور مردم از خانه تکانی بیرون کردن گرد و غبار سال گذشته و استقبال از سال پیش رو است با این عقیده که در خانه شسته شده و تمیز، به استقبال بهار و طبیعت با طراوت و زیبا بروند که به تازگی این سنت، علاوه بر خانه ها در تمام خیابان های شهر و محل کار افراد نیز انجام می شود که آن هم خانه تکانی شب عید است و نشان دهنده گسترده شدن این سنت در جنبه های مختلف زندگی مدرن امروز است.»
به عقیده جامعه شناسان و مردم شناسان این رسم کارکردهای بسیاری دارد. عده ای خود را وابسته به اشیا و وسایل غیرضروری می دانند که تنها جای سکونت آنها را اشغال کرده است، این مسئله در آنان فشار فکری و ذهنی بوجود می آورد. سخن معروفی است که می گوید هرچه بیشتر داشته باشیم نگرانی بیشتری خواهیم داشت و همچنان که سال ها می گذرد ما بیشتر وابسته وسایل خود می شویم. این در حالی است که سبک کردن اسباب خانه همیشه مایه آسایش و آرامش ذهنی افراد خواهد شد.
دکتر عبداللهی، جامعه شناس با اشاره به کارکردهای مختلف این سنت می گوید: «رسم خانه تکانی سنتی است که کارکردهای متعددی دارد و در سایر جنبه های زندگی اجتماعی نیز تأثیرگذار است. مثلاً زمانی که این کار را شروع می کنید متوجه می شوید که بسیاری از وسایلی که مدت ها بلااستفاده بوده و کاربردی نداشته اند در کنار خود جمع کرده اید و اکنون زمان آن رسیده است که به زندگی خود تغییری بدهید و حتی وسایل اضافی خود را ببخشید که این عمل خود روحیه بخشیدن را در فرد قوت می بخشد و او را از وابستگی به مال زیاد رها می کند.»
● نظم و انضباط
انباشتگی بیش از حد وسایل زندگی، بلاتکلیفی و فشار در ذهن افراد بوجود می آورد و بی نظمی نیز او را آشفته کرده و دچار خمودگی و افسردگی می کند که در نتیجه آن انرژی و کارآیی اش کاهش پیدا خواهد کرد.دکتر خسروان، روانشناس معتقد است: «ذهن انسان بطور طبیعی طوری خلق شده که پیوسته می خواهد نظم و انضباط به خود بدهد و انسان در محیط های منظم کارآمدی بیشتر و مفیدتر دارد. خصوصاً آنکه دیده می شود افراد در محیط های شلوغ احساس کلافگی بیشتری کرده و غمگینی و افسردگی بیشتری احساس می کنند.»
این روانشناس می گوید: «انسان وقتی که محیط خود را تکراری و پر از رخوت ببیند سعی می کند با تحولاتی جدید در زندگی، این احساس را از خود دور کند. بنابراین تغییر دکوراسیون خانه و اقدام به پاکیزگی و خانه تکانی از جمله سنت هایی است که افراد برای ایجاد تحولات روحی و روانی در خود و خانواده شان اجرا می کنند.»
دکتر روح الامینی، استاد علم مردم شناسی نیز با اشاره به این که نوروز یکی از بزرگترین جشن های ایرانیان است درباره کارکردهای سنت خانه تکانی به عنوان یکی از مراحل جشن نوروز می گوید: «خانه تکانی به آدم ها روحیه تازه و طراوت می دهد و تردیدی نیست که از یک نگاه نو و تازه به بیرون نگاه کردن، به انسان آرامش و دلگرمی می دهد. این سنت به عنوان یکی از مراحل جشن نوروز در هیچ جای دنیا به این شکل پررنگ نیست. از این روی است که بزرگداشت آئین های ملی و احترام به هویت ملی و فرهنگی ما با انجام این سنت پررنگ تر می شود.»
علاوه بر هویت ملی، خانه تکانی ریشه در اعتقادات مذهبی ما دارد و نشان می دهد دین اسلام پیروان خود را به رعایت بهداشت که لازمه ارتقای سطح کارآمدی افراد یک جامعه است دعوت می کند. به گفته حجت الاسلام زارع هر سنتی که ما را به نظافت دعوت کند در راستای دستورات دینی و انبیای الهی است، خصوصاً در شروع فصل بهار که با زنده شدن طبیعت نشاطی در کل عالم و در همه مردم بوجود می آید و بهار مظهر جمال خلقت است و در این فصل عالم طبیعت از حالت خمودگی به حالت زندگی و نشاط برمی گردد و این سنت نیز اشاره به این مسئله دارد.»
وی می گوید: «در روایات از کسانی که بهداشت را رعایت نمی کنند بشدت مذمت شده است و کسانی که اطراف خود را پاکیزه نمی کنند، مانند بعضی از امت های مورد غضب الهی هستند. همچنین از نظر اسلام نظافت، شیاطین را از محیط زندگی انسان و روح او دور می کند و هر سنتی که انسان ها را به این اصل سوق دهد، مورد تأیید اسلام است و سنت خانه تکانی در این راستا قرار دارد.»
● انسجام خانوادگی
خانه تکانی همچنین قدرت انسجام میان افراد را در خانواده افزایش می دهد و روحیه کار دسته جمعی را بالا می برد. دکتر خسروان می گوید: «خانه تکانی روحیه کار دسته جمعی را در میان افراد یک خانه بالا می برد و به آنها آموزش می دهد خانه تکانی و مسئولیت پاکیزه نگه داشتن خانه نباید تنها بر دوش یک نفر باشد و بهتر است سایر اعضای خانواده با هم همکاری کرده و بطور دسته جمعی خانه تکانی کنند. در این صورت یک نفر احساس خستگی و نارضایتی نخواهد کرد. وقتی که تمام خانواده با یکدیگر همکاری می کنند، جو صمیمانه ای پدید می آید. حتی مادران و همسران باید از اعضای خانواده بخواهند تا خود اتاق و وسایل شان را تمیز و مرتب کنند. در این صورت افراد خصوصاً کودکان مسئولیت پذیری را فراخواهند گرفت و احساس مشارکت برای آنان درونی می شود.»
حجت الاسلام زارع نیز خاطرنشان می کند: «خانه تکانی اشاره ای هم به مسائل اخلاقی و معنوی دارد. به این شکل که ما در خانه تکانی آلودگی ها را از اطراف خود دور می کنیم و به نظافت روی می آوریم. در دین اسلام نیز به ما تأکید شده که نسبت به آلودگی های روحی و اخلاقی خانه تکانی کنیم. یعنی همان طور که پلیدی های مادی را از خود دور می کنیم صفات بد اخلاقی را نیز از خود دور کرده و به نظافت روحی بپردازیم.»