سیره اقتصادی امام علی(ع) 2

بخش دوم و پایانی

سیرة امیرمؤمنان(ع) در فعالیت اقتصادی شخصی

فعالیت‌های اقتصادی افراد به دو دسته تقسیم می‌شود. تحلیل تولید و انگیزة آن و تخصیص درآمد و انگیزة افراد، دانش اقتصاد خرد را تشکیل می‌دهد. در ادامه سیرة علی(ع) در این دو بخش تحلیل می‌شود.

1. سیرة علی(ع) در سرمایه گذاری و تولید

امیرمؤمنان(ع) به کار و تولید اهمیت فراوانی می‌داد و خود سرمایه‌گذاری، کار و تولید می‌کرد و از این طریق، ثروت و املاک فراوانی به دست می‌آورد. پرسش اساسی این است که انگیزه حضرت از تحصیل این همه ثروت و درآمد چه بود؟ در نظریه‌های دانش اقتصاد، به رنج انداختن خود برای تولید و درآمد بدون سود بردن، هیچ جایگاهی ندارد، اما امیرمؤمنان(ع) به لحاظ جایگاه اجتماعی خود، اصالت لذت‌طلبی مادی را در رفتارهای اقتصادی به شدت نفی و منکر نظریه حداکثر کردن سود مادی در تولید می‌شود. (سید رضی، 1379: ن 45)

اگر انگیزه حضرت از درآمد و تولید، لذت‌طلبی مادی و حداکثر کردن سود مادی بود، هرگز با آن‌همه درآمد،  سطح زندگی خود را در حدّی قرار نمی‌داد که الگوی فقیران در زندگی باشد. امام باقر(ع) زندگی حضرت را هنگامی که حکومت داشت، چنین معرفی می‌کند: [امام علی(ع)] پنج سال حکومت کرد، نه آجری بر آجری برای خود قرار داد و نه خشتی بر خشتی نهاد؛ نه زمینی و ملکی برای خود جدا کرد و نه درهم و دیناری را به ارث گذاشت. فقط هفتصد درهم از سهمش از بیت‌المال مانده بود که خواست با آن خدمتکاری برای خانواده‌اش فراهم کند. (کلینی، 1401: 8 / 130، ح 100)

این در حالی بود که افزون بر اموال شخصی، بیت‌المال هم در اختیارش بود. این رفتار اقتصادی علی(ع) را چگونه باید تحلیل کرد؟ آیا می‌شود گفت انگیزه امیرمؤمنان از این رفتارهای اقتصادی، بیشتر کردن سود نبود و سعادت و رفاه را دنبال نمی‌کرد؟ پاسخ را باید در نوع جهان‌بینی حضرت جست. آری! او نیز به دنبال سعادت، رفاه، سود و لذّت بود؛ امّا از دیدگاه آن بزرگوار، سود و لذت فقط به نوع مادی تفسیر نمی‌شود؛ بلکه باید مجموع سود و لذت آخرتی و دنیایی را در نظر داشت. در گزینش سود و لذت هم باید به سود و لذتی اندیشید که بیشتر و پایدارتر باشد.

گذشتن از سود و لذّت ناپایدار و اندک دنیا برای رسیدن به سود و لذت پایدار و فراوان آخرت، گزینه‌ای کاملاً عقلایی است و انتخاب این گزینه به کسانی اختصاص دارد که بتوانند جهانی فراتر از جهان مادی را که نعمت‌های گسترده و پایدار دارد درک کنند. هر کس آن را بهتر درک کند و ایمانش بیشتر باشد، اهمیت سود و لذت آن جهان در نظرش افزون‌تر خواهد شد، و تلاش وی برای کسب سود و لذت آن جهان با رهاکردن سود و لذت دنیایی، افزون‌تر خواهد شد.

اگر درک انسانی از جهان آخرت و نعمت فراوان و پایدار آن مانند درک امام علی(ع) باشد، زاهدانه رفتار خواهد کرد و خطاب به دنیا خواهد گفت:ای دنیا! از من دور شو. افسارت را به پشتت افکندم. من خود را از چنگال‌هایت رها کردم و از دام‌هایت بیرون افکندم و از آن پرتگاه‌ها که بر سر راه من کنده‌ای، اجتناب کردم. (سید رضی، 1379: ن 45)

البته حضرت هشدار می‌دهد که هیچ‌گاه دیگران در این درک از آخرت و سود و لذت‌های آن و در نوع رفتار در این دنیا نمی‌توانند هماورد او باشند، ولی از پیروانش می‌خواهد او را با پارسایی و پاک‌دامنی یاری کنند. (همان: 317) امیرمؤمنان کار و عبادت برای بهشت را عبادت تجار می‌شمارد؛ نه عبادت آزادگان، بنابراین، تحلیل پیشین دربارة رفتار اقتصادی حضرت(ع) درست نیست.

در پاسخ می‌توان گفت: پاداش و سود آخرتی، اعم از حبّ الله و رضای خدای متعال است. برای امیرمؤمنان رضوان و حبّ الهی پاداش آخرتی است، برای سایر مؤمنان در رتبه‌های پایین‌تر، بهشت و نعمت‌هایش پاداش آخرتی‌اند؛ گرچه شاید حبّ و رضوان الهی را نیز بتوان درجة بالایی از بهشت دانست که اهل تخصص و فنّ در این باره باید نظر دهند.

2. سیرة علی(ع) در توزیع و تخصیص درآمد

ابتدا گزارش کوتاهی از حجم دارایی امام علی(ع) ارائه می‌کنیم تا روشن شود که حضرت چه میزان ثروت داشت تا در تخصیص درآمد و ثروت، اهمیت تخصیص درآمدهایش بیشتر آشکار شود.

یک. حجم دارایی امیرمؤمنان(ع)

امیرمؤمنان در زمان حیات رسول الله(ص) چندان فرصت کار و تلاش نداشت و درآمدش بسیار اندک بود. در مدت نزدیک به پنج سال حکومت هم، وضع کار و درآمد امام شبیه دوران حیات رسول الله(ص) بود، اما در دوره دوری از حکومت (حدود بیست و پنج سال) فرصت مناسبی برای کار و تولید پیش آمد، به طوری که از برخی روایات و نقل‌های تاریخی بر می‌آید که دارایی‌اش بسیار عظیم و فراوان بود، به طوری که زکات اموالش بیش از چهل هزار دینار می‌شد. (ابن حنبل، 1414: 1 / 334، ح 1368؛ شیبانی، 1403: 2 / 712، ح 1218) در روایت دیگری از امام نقل شده است که زکات مالش بنی‌هاشم را کفایت می‌کرد. (مجلسی، 1374: 41 / 43)

امام املاک گسترده و حاصل خیز و چاه‌های فراوانی در منطقه ینبع داشت. تعداد این چاه‌ها به صد حلقه می‌رسید. ( ابن‌شهر آشوب: 2 / 132) و محصول املاک حضرت بیش از هزار وسق (180 تن) بود. (مبرد، 1413: 3 / 1128) ارزش این املاک بسیار بالا بود، به طوری که از روایات بر می‌آید معاویه برای خرید ملک «عین ابی نیزر» دویست هزار دینار به امام حسین(ع) پیشنهاد داد، اما حضرت نپذیرفت. (همان) هنگام تقسیم فیء به وسیله رسول الله(ص)، زمینی هم در ینْبُع نصیب علی(ع) شد. (کلینی، 1401: 7 / 54، ح 9) خود حضرت هم قطعه زمین دیگری را در آنجا به قیمت سی هزار درهم خرید. (النمیری البصری، 1410: 3 / 209)

افزون بر اینها پیامبر(ص) ذی العَشیره را به علی(ع) اقطاع کرد و عمر نیز بعد از رسیدن به خلافت، قطعه زمین دیگری را در ینبع به علی اقطاع نمود. (الدمشقی، 1419: 1 / 221) امام صادق(ع) فرمود:درهم‌هایی که علی(ع) در یک بار از فروش خرمای شخصی خود بین نیازمندان تقسیم کرد، صد هزار درهم بود. (کلینی، 1401: 6 / 439، ح 8) امیرمؤمنان(ع) سطح زندگی خود را در حدّ سطح زندگی فقیران قرار داده بود، در حالی که توان مالی و درآمدش اجازه می‌داد غذایش از عسل مصفّا و مغز گندم و لباس‌هایش ابریشمی باشد. (سید رضی، 1379: ن 45) موقوفات فراوان امیرمؤمنان(ع) در مدینه و اطرافش گواه آن است که وی املاک بسیاری در مدینه و اطرافش داشت.

برخی موقوفات حضرت(ع) در مدینه عبارت‌اند از: الفقیزین در منطقه عوالی؛ بئر الملک در منطقه قناه، الاَدبیه در وادی إضم؛ عین ناقه در وادی القری؛ ملک دیگری در وادی القری؛ سهمی از عین سُکر؛ نهری در چشمه‌ای در بیره؛ سرزمینی به نام الاحمر؛ منطقه‌ای به نام البیضاء که دارای مزارع است؛ چاه‌هایی به نام ذات کمات، ذوات العُشراء، قعین، معید و رعوان؛ دره‌ای به نام رعیه در فدک که دارای درختان خرما و آب‌های فراوانی بود؛ دره‌ای به نام الاُسحن در منطقه فدک؛ ملکی به نام القصیبه در فدک (النمیری البصری، 1410: 1 / 223 و 225)؛ منطقه‌ای که مسجد شجره در آن واقع شده و به نام آبار علی(ع) معروف است. (سمهودی، 1404: 4 / 139) برخی منابع، تعداد حلقه‌های چاه امام(ع) را در وادی عقیق 23 عدد می‌دانند. (قائدان، 1374: 403، 409)

این روایات و نقل‌های تاریخی به روشنی آشکار می‌سازند که املاک و ثروت‌های امیرمؤمنان بسیار بود و حضرت در حفظ املاک و ثروت‌هایش تا آخر عمرش کوشا بود.  امام روی املاک خود کار می‌کرد و آنها را آباد می‌ساخت. امام برده‌های بسیاری هم داشت که همه روی املاک امام به کار و تولید مشغول بودند.

به سبب این تلاش‌ها درآمدهای سالانه حضرت(ع) بسیار بود؛ اما این همه درآمد و ثروت را به چه انگیزه‌ای و در چه راه‌هایی مصرف می‌کرد تا مطلوبیت حاصل از آن به حداکثر برسد؟ ابتدا راه‌های تخصیص درآمد و مصرف حضرت را بررسی می‌کنیم تا به انگیزه وی و میزان ضریب اهمیت راه‌های تخصیص درآمد از دیدگاه حضرت(ع) پی ببریم.

دو. راه‌های تخصیص درآمد و ثروت امیرمؤمنان(ع)

هر مسلمانی حق دارد درآمد و ثروت خود را در سه طریق هزینه کند: 1. هزینه‌های شخصی؛ 2. هزینه‌های پس‌انداز و سرمایه‌گذاری؛ 3. هزینه‌های فی سبیل الله. با توجه به اینکه معصومان(ع) از راکد گذاشتن مال نهی کرده‌اند، تخصیص درآمدها و ثروت‌های علی(ع) باید در چارچوب سه امر پیش‌گفته بررسی شود.

الف) هزینه‌های مصرفی شخصی

این هزینه‌ها شامل هزینه خوراک، پوشاک، مسکن، بهداشت و حمل و نقل می‌شود. درباره خوراک حضرت مطالب فراوانی نقل، و بسیاری از این مطالب در کتاب موسوعة الامام علی ابن ‌ابی‌طالب(ع) جمع‌آوری شده است. (محمدی ری‌شهری، 1421: 9 / 356 ـ 349) غذای علی(ع) در حدّ غذای فقیرترین افراد جامعه و مانند غذای بردگان بود. (همان: 9 /350، ح 4568) از خوردن غذاهای لذیذی که رسول الله(ص) نمی‌خورد، پرهیز می‌کرد. (همان: 355، ح 4584) گوشت نمی‌خورد، مگر آنکه به سنت قربانی عمل کرده باشد. (همان: 348، ح 4563)

نان امام از جو، و خورشت نانش نمک، شیر، خرما و سرکه بود. (همان: 351، ح 4572 ـ 4570) این نوع غذاها را در حالی می‌خورد که می‌توانست غذاهایی از عسل مصفا و مغز گندم تهیه کند. (سید رضی، 1379: ن 45) امیرمؤمنان(ع) خود چنین مصرف می‌کرد؛ اما از دیگران با غذاهای خوب همانند گوشت و نان گندم پذیرایی می‌کرد. (محمدی ری‌شهری، 1421: 9 / 350، ح 4598؛ 351، ح 4570)

در عصری که پادشاهان و خلفا، پوشیدن لباس‌های فاخر و گران قیمت را از افتخارات خود می‌دانستند، امیرمؤمنان(ع) لباسی می‌پوشید که فقیرترین افراد به تن می‌کردند. جنس لباس‌های حضرت از کرباس یا پشم، و رنگ لباس‌هایش به طور معمول سفید بود، و ارزش لباس‌هایش حدود سه تا چهار درهم بود. (همان: 359، ح 4596؛ 360، ح 4598 و 4599؛ 364، ح 4615) حضرت(ع) تا جایی که ممکن بود با وصله زدن لباس‌های پاره، از آنها استفاده می‌کرد؛ به طوری که فرمود: به خدا سوگند که این جامه پشمینِ خود را چندان پینه زدم که از پینه‌کننده آن شرم دارم. (سید رضی، 1379: خ 160)

امیرمؤمنان(ع) در حالی چنین لباسی می‌پوشید که توان پوشیدن بهترین و فاخرترین لباس‌ها را از بافته‌های ابریشم داشت. (همان: ن 45)  وضعیت خانه و مسکن او نیز شبیه خوراک و پوشاک او بود. تا در مدینه زندگی می‌کرد، مسکن معمولی داشت و هنگامی که در ینْبُع به کشاورزی مشغول بود، در منزل شخصی خود زندگی می‌کرد.

امام باقر(ع) درباره مسکن وی در دوران حکومت می‌فرماید: پنج سال بر مردم حکومت کرد؛ درحالی‌که هیچ آجری روی آجری نگذاشت و هیچ خشتی بر خشتی ننهاد. (کلینی، 1401: 8 / 130، ح 100) امام(ع) هزینه‌های دیگری هم برای بهداشت (نوری طبرسی، 1408: 1 / 419) و حمل و نقل (ابویعلی، 1408: 1 / 264، ح 266) داشت، اما در این امور نیز به مقدار لازم بسنده می‌کرد.

پرسش مهم: آیا این شیوه مصرف شخصی در خوراک، پوشاک و... می‌تواند الگوی مطلوب و تعمیم‌پذیر برای همه باشد؟ این پرسش آنگاه بیشتر نمود می‌یابد که به حسب برخی نقل‌های روایی، بین سیره امام (ع) و برخی معصومان در ظاهر تعارض مشاهده شود. علی بن حسین(ع) در زمستان دو لباس می‌پوشید که پانصد دینار ارزش داشت. (طبرسی، 1420: 167) آیه «مَنْ حَرَّمَ زِینَةَ اللّهِ الَّتِی أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَالطَّیبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ» (اعراف / 32) را تلاوت می‌کرد. (کلینی، 1401: 6 / 451، ح 4) امام صادق(ع) نیز لباسی گران‌بها از جنس خز می‌پوشید. (همان: 450، ح 1؛ 451، ح 6) افزون بر این، خود امیرمؤمنان(ع) به رغم چنین رفتار مصرفی در خوراک و پوشاک، دیگران را از پیروی از چنین الگویی نهی می‌کرد. (سید رضی، 1379: خ 209)در پاسخ می‌توان به این مطالب اشاره کرد:

1. وظیفه رهبران عادل جامعه با دیگران فرق دارد. الگوی مصرف رهبر عادل باید به‌گونه‌ای باشد که تحمل فقر برای تهی‌دستان سخت نباشد و از خدا نافرمانی نکنند. هنگامی که به علی(ع) خبر دادند عاصم بن زیاد به جهت اقتدا به شما استفاده از نعمت‌های خدا را بر خود حرام و اهل و عیال خود را ترک کرده است، حضرت ناراحت شد، او را خواست و توبیخ و نصیحت کرد. آنگاه عاصم گفت: یا امیرمؤمنان! پس شما چرا این‌گونه غذای ناگوار می‌خوری و لباس خشن می‌پوشی؟

امام(ع) فرمود:  وای بر تو! خدای متعال بر رهبران عادل واجب کرده است همچون طبقات ضعیف زندگی کنند تا فقر، آنان را آزار ندهد و از خدا نافرمانی نکنند. (کلینی، 1401: 1 / 410، ح 3)

2. امامان و رهبران معصوم(ع) با بهتر شدن اوضاع اقتصادی عمومی از خوراک و پوشاک بهتری بهره‌مند می‌شدند، لذا وقتی به امام صادق(ع) درباره وضعیت زندگی‌اش اعتراض و شیوه زندگی وی را با امیرمؤمنان مقایسه کردند، پاسخ داد: علی(ع) در عصر فقر مردم به‌سر می‌برد و لباس متناسب با پوشش آن زمان می‌پوشید و مردمْ آن را زشت نمی‌پنداشتند. (همان: 6 / 444، ح 15)

امام صادق(ع) در جایی دیگر فرمود: هنگامی که اوضاع اقتصادی بهتر شود، خوبان و نیکان در بهره بردن از دنیا ترجیح دارند و ما سزاوارترین مردم هستیم. (همان: 442، ح 8)

3. پیش‌تر گذشت که افزون بر درآمدهایی مانند زکات، مقارن با فتوحات غرب و شرق، درآمدهای عظیمی از راه‌های خراج، جزیه و... در اختیار حکومت قرار گرفت. همچنین انحرافاتی در بخش توزیع امکانات و درآمدهای عمومی، پدید آمد.

این انحراف‌ها، سبب کج‌روی بسیاری از بزرگان و صحابه مانند طلحه و زبیر شد و آنان به جای دفاع از حق و جلوگیری از انحراف، به جمع‌آوری دارایی و تشکیل زندگی تجملاتی روی آوردند و به خوشگذرانی مشغول شدند. نتیجه این توزیع ظالمانه، فقر گسترده‌ای بود که دامن بخش بزرگی از مردم را گرفت. (سید رضی، 1379: خ 129)

در چنین وضعی، شخصی چون مولای متقیان که یگانه الگوی قابل پیروی در جایگاه رهبر و ‌هادی مردم است، چگونه باید زندگی کند؟ فقیرانه زندگی کردن امیرمؤمنان در چنین وضعیتی از هم‌دردی با فقیران، فریادی بلند علیه ظلم حاکمان وقت و الگویی عملی برای اندک صحابه رسول الله(ص) مانند ابوذر و سلمان بود که همچنان بر تحقق آموزه‌های نبوی در جامعه اصرار می‌ورزیدند.

4. گاهی تفاوت زندگی امامان معصوم(ع) برای مبارزه با برخی جریان‌های انحرافی فکری در عصرشان بود؛ چنان‌که در زمان امام صادق(ع) جریان‌های صوفیگری در حال رشد و شکل‌گیری بود و حضرت برای مبارزه با این جریان‌ها بر نوع پوشش و زندگی خاصی اصرار داشت. (کلینی، 1401: 5 / 65 ، ح 1) بنابراین، بر معصوم(ع) لازم است مردم را با گفتار و عمل از انحراف بازدارد و به صراط مستقیم هدایت کند. امام(ع) با پوشیدن لباس متعارف، پیروان خود را از پوشش غیر متعارف که نوعی دسته‌بندی انحرافی بود، منع می‌کرد.