چرا دیه زن نصف دیه مرد می باشد؟

پرسش
چرا دیه زن نصف دیه مرد می باشد؟

پاسخ
یكی از سؤالاتی كه گاهگاهی در دنیای امروز مطرح می شود، تفاوتهایی است كه بین زن و مرد در احكام شرع وجود دارد. فرهنگ غرب ـ كه بر اساس صرفا تفكر بشری منهای وحی، پایه ریزی شده است ـ معمولا چنین تفاوتهایی را نمی پذیرد؛ و همین جوّ فرهنگی و اعتقادی موجود در دنیا ـ که به تبع تبلیغات و سلطه سیاسی، اقتصادی غرب همه جا گسترده شده ـ بالطبع سؤالات مزبور را در ارتباط با حكمت وجود این فرقها برانگیخته است.

در این جهت فرقی بین جوامع اسلامی و غیر اسلامی وجود ندارد. سؤال سؤال است و در هر ذهنی وجود پیدا می كند. وظیفه پاسداران آیین الهی است كه حتی المقدور ذهن سؤال كنندگان را مجاب و قانع سازند.

علی ایّ حال، یكی از مواردی كه زیاد سؤال می شود، تفاوت دیه زن و مرد است. سؤال این است كه مگر نه این است كه اسلام دین مساوات و عدالت است، و تفاوت انسانها با معیارهای شرعی هم تنها با تقوا ارزیابی می شود، پس چگونه حكم به نصف بودن دیه زن بر مرد می كند؟ آیا زن و مرد در طبقه بندی ارزشی متفاوتی جای می گیرند؟

قبل از جواب به این سؤال بطور كلی باید دانسته شود كه در مطالعه نظام حقوق زن در اسلام چه در این بحث، و چه در بحث ارث و ... توجه به یك نكته ضروری است؛ و آن این كه هدف عالی نظام حقوقی اسلام، در كنار سایر تعالیم عقیدتی، اخلاقی و سیاسی آن سعادت جاوید انسان و تقرب به درگاه حضرت حق است؛ و اختلافات حقوقی بین زن و مرد در اسلام، از یك سو، بر اساس این حقیقت باید ارزیابی شود.

این اختصاص به قوانین مربوط به زن و مرد ندارد. مثلا در یك بازی فوتبال هم نمی توان صرفا بر اساس توانایی های یكسان دو بازیكن گفت: چرا باید یكی را محدود كنیم كه تنها در خط دفاعی بازی كند و اجازه حمله به او داده نشود، و به دیگری این اختیار داده شود! چرا كه هدف این كار جمعی جز بر اساس این تفاوتها تأمین نمی شود؛ و باید توجه داشت كه ضرر عدم التزام به این تفاوتها متوجه تك تك بازیكنان خواهد بود.

جهت دیگر در ارزش داوری قوانین، اختلافاتی است كه نظام تكوین در زن و مرد بوجود آورده، و می بایست جستجو شود. به عبارت روشن تر، اختلافات طبیعی و تكوینی در جسم و روح زن و مرد، و بعضاً موقعیت و نقش متفاوتی كه زن و مرد در درون خانواده و عرصه اجتماع دارند، می تواند تفاوت در قانون را ضروری سازد.

محصل كلام آن كه در ارزیابی هر باید و نباید می بایست از یك سو، هدف، و از سوی دیگر، واقعیت را مدنظر قرارداد؛ و همانطور كه وضع قوانین مختلف در شرایط واحد و یكسان می تواند ظالمانه باشد، متقابلاً وضع قوانین واحد در شرایط و موقعیتهای متفاوت ستمگرانه خواهد بود. عقل با این هر دو نوع ستم مخالف است، و لذا است كه بین عدالت و تساوی فرق می بیند.

اما در حكم دیه، واقع امر آن است كه تفاوت دیه زن و مرد به معنای تفاوت ارزش انسانی آنان نیست. در اسلام ارزش انسانها تنها به تقوا است، و در این جهت فرقی بین زن ومرد، سیاه و سفید، پیر و جوان و فقیر و غنی نیست. «إن أكرمكم عند الله أتقاكم» این مسئله امری غیر قابل انكار و مورد تأكیدات مكرر قرآن و سنت پیامبر و اهل بیت اوست. اما در فلسفه تنصیف دیه زن نسبت به مرد، از روایات چنین برمی آید كه رجوع آن به تأثیرات اقتصادی یک جنایت عمدی یا غیر عمدی، بر زندگی اجتماعی و خانوادگی است.

توضیح مطلب آن كه از آنجا كه به طور غالبی و نوعی خسارت اقتصادی ناشی از مرگ یا نقص عضو و خسارت بدنی ای كه به مرد وارد می شود، بیش از خسارتی است كه از ناحیه نقص و حرج و قتل یك زن وارد می شود، دیه مرد را دو برابر زن قرار داده اند. این حكم چندان غیر قابل فهم نیست.

همه جای دنیا – حتی در دنیای امروز كه سعی شده شرائط اجتماعی و اقتصادی برای زنان و مردان مساوی قرار داده شود - تأثیر اقتصادی مرد بر خانه و اجتماع بیش از زن است. به این توجه كنید كه احكام برای غالب انسانها جعل می شود و نمی توان انتظار داشت كه احكام برای فرد فرد زنها و مردها به طور جداگانه جعل شود. لذا اگر احیانا زنی از توان تولید اقتصادی بالاتری برخوردار بود این نقض حكم بالا نخواهد بود. علاوه بر این كه وظائف مالی مرد بسیار سنگین تر از زن در جامعه اسلامی است.

مرد در جامعه اسلامی عهده دار نفقه خانواده و حتی گاهی پدر و مادر خود است، پرداخت مهریه همسر با اوست، و ... این در حالی كه معمولا مسئولیت مالی بزرگی بر دوش زن در جامعه نیست. با توجه به این عرائض پر واضح است كه فقدان یك مرد در خانواده ضربه اقتصادی بیشتری بر خانواده وارد كرده و ایشان را با چه مشكلات مادی مواجه می سازد. شاید به این جهت باشد كه اسلام دیه مرد را بیشتر قرار داده تا مقداری جبران كننده لطمات وارده از فقدان او را برطرف نماید.

شاید بگویید این در جامعه های سنتی بیشتر بوده که مردان تأثیر اقتصادی بیشتری از زنان در جامعه و خانواده داشته باشند. ولی دنیا دارد به این سو می رود که این نقش در زنان و مردان به هم نزدیک شود. آیا می توان گفت وقتی این نقش در جوامع تغییر می کند، باید تفاوت دیه هم تغییر کند؟

جواب این است که نه، چرا که سپردن نقشی مساوی به زنان در تأمین معاش خانواده و جامعه معلوم نیست که مورد رضای خداوند باشد. خداوند دوست دارد مردان در این نقش پر رنگ تر ظاهر شوند تا زنان فراغ بیشتری برای تأمین آرامش خانواده و توجه به تربیت فرزندان و اخلاقیات خانواده داشته باشند؛ امری که معمولا از مردان برنمی آید.

تذكر مجدد دو نكته در آخر نیز ضروری است:
1- فلسفه هایی كه برای احكام بیان می شود، به عنوان حكمت احكام می باشند، و علت كامل احكام عمدتاً پوشیده است.
2- چنانكه بیان شد، بیشتر بودن دیه مرد نشان از فضیلت او نمی باشد، چرا كه اصولاً دیه غیر از خون بها ـ به معنای لغوی آن ـ است، زیرا اگر مراد از دیه خون بها می بود، می بایست دیه انسانهای عالم و موثر در جامعه بیش ازسایر افراد باشد، و حال آنكه همه در این جهت مساوی اند.

تبیان