هفته بیست و دوم:...( "دوری از تبذیر")...

نكاتي كه در اين حديث‏شريف است مستلزم بحثي مفصل و هر كدام راهگشاي سعادت دنيا و آخرت است اما مناسب با اين مقال آن است كه پيامبر(ص) مي‏فرمايند: رعايت اقتصاد و ميانه‏روي در معيشت‏باعث ازدياد روزي و نزول بركات الهي است و فردي كه رعايت اعتدال مي‏كند دچار فقر و تنگدستي نمي‏شود و برعكس كسي كه طريق اسراف و تبذير پيش گيرد دچار محروميت مي‏شود و خداوند چنين بنده‏اي را به سختي معيشت مبتلا مي‏سازد.
امام صادق(ع) فرمود: «چهار دسته هستند كه دعايشان مستجاب نمي‏شود: اول) كسي كه در خانه مي‏نشيند و مي‏گويد: خدايا به من روزي بده! و در طلب روزي تلاش نمي‏كند در جواب او گفته مي‏شود: «الم آمرك بالطلب؟» آيا تو را به طلب روزي دستور ندادم؟
دوم) كسي كه از همسر خود ناراحت است و او را نفرين مي‏كند، مي‏فرمايند: «الم اجعل امرها عليك‏» آيا امر او را به دست تو قرار ندادم؟
سوم) كسي كه مالي داشته و آن را ضايع كرده است، مي‏گويد: «اللهم ارزقني‏» خدايا به من روزي بده! مي‏فرمايند: «الم آمرك بالاقتصاد؟» آيا تو را به اقتصاد و ميانه‏روي و اعتدال در خرج امر نكرديم و «الم آمرك بالاصلاح؟» آيا به تو دستور اصلاح در مال را نداديم؟
چهارم) كساني كه از مال خود بدون شاهد به ديگران وام دهند و بعد وام‏گيرنده منكر شود، خداوند مي‏فرمايد: «الم آمرك بالشهادة؟» [1] آيا به تو دستور نداديم شاهد بگيري؟
ملاحظه مي‏فرماييد كه با وجود اسراف و شاهد نگرفتن در پرداخت وام، دعا فايده‏اي ندارد.
آثار سوء اسراف
الف) زيانهاي فردي
اسرافكار، علاوه بر زيانهاي اقتصادي كه بر جامعه و ملت تحميل مي‏كند، براي خود نيز زيانهاي جبران‏ناپذيري به بار مي‏آورد:
1 - خشم الهي; اسرافكار چون تعادل و توازن اقتصادي جامعه را برهم مي‏زند، از رحمت‏خدا بدور و گرفتار خشم خدا مي‏شود، همان‏گونه كه در قرآن مجيد آمده است: «انه لايحب المسرفين‏» [2] خداوند اسرافكاران را دوست نمي‏دارد، و امام صادق(ع) فرمود: «ان السرف امر يبغضه الله‏» [3] اسراف مورد غضب خداست.
2 - محروميت از هدايت; خداي متعال كه همواره درهاي رحمتش بر بندگان گشوده است‏خود را «غافر الذنب و قابل التوب‏» [4] معرفي كرده است لكن نسبت‏به اسرافكاران مي‏فرمايد: «ان الله لا يهدي من هو مسرف كذاب‏» [5] همانا خداوند كسي را كه اسرافكار و دروغگوست هدايت نمي‏كند.
3 - فقر; روشن‏ترين اثر اقتصادي اسراف، فقر است، زيرا كه اسرافكار در اثر مصرف نارواي خود هم جامعه را به ورطه فقر مي‏كشاند و هم خود دچار فقر مي‏شود. لذا يكي از راههاي مبارزه اسلام با فقر و محروميت ايجاد هماهنگي اقتصادي و ريشه‏كن ساختن اسراف است. حضرت علي(ع) مي‏فرمايند: «القصد مثراة و السرف متواة‏» [6] اقتصاد و ميانه‏روي باعث توانگري و اسراف و ولخرجي مايه فقر و تنگدستي است. و نيز فرمود: «سبب الفقر اسراف‏» [7] ولخرجي عامل فقر است.
4 - هلاكت; اسراف از هر نوعي كه باشد انسان را به نابودي مي‏كشد. قرآن مجيد اين حقيقت را چنين بيان مي‏فرمايد: «ما به وعده‏هايي كه به انبياء و اوليا داديم وفا كرديم و سپس آنها را با هر كه اراده كرديم نجات داديم، اما مسرفان و ستمگران را هلاك كرديم‏» [8] و نيز حضرت علي(ع) مي‏فرمايد: «كثرة السرف تدمر» [9] اسرافكاري زياد انسان را به هلاكت مي‏كشاند.
5 - كيفر اخروي; كيفر كساني كه از حدود الهي تجاوز كرده و اوامر و نواهي خدا را ناديده گرفته باشند، تنها فقر و تنگدستي در دنيا نيست‏بلكه عذاب اخروي نيز در انتظار آنان است. قرآن مجيد در اين‏باره مي‏فرمايد: «و كذلك نجزي من اسرف و لم يؤمن بآيات ربه ولعذاب الآخرة اشد و ابقي‏» اين چنين جزا مي‏دهيم كسي را كه اسراف كند و ايمان به آيات پروردگارش نياورد، عذاب آخرت شديدتر و پايدارتر است، و در جاي ديگر مي‏فرمايد: «و ان المسرفين هم اصحاب النار» براستي كه مسرفان اهل دوزخند. به اين ترتيب معلوم است كه وضع افرادي كه در مسير باطل و هرزگيها دچار اسراف مي‏شوند چه خواهد بود!
ب) زيانهاي اجتماعي اسراف
البته از نظر اسلام، هر كس مالك حاصل كار و دسترنج‏خود - با رعايت‏حدود شرعي - مي‏باشد ولي انسان نمي‏تواند به بهانه اين كه مالك مالي است هر طور كه بخواهد آن را صرف و خرج كند بلكه دو شرط اساسي دارد: يكي بهره‏گيري براي خود و ديگري بهره‏دادن به ديگران و تعطيل اينها دو صورت مي‏تواند داشته باشد:
1 - ثروت‏اندوزي و تكاثر كه نه خود از آن بهره‏مند شود و نه ديگران.
2 - صرف مال در راه هوا و هوس و اسرافكاري، كه هر دو ممنوع و داراي پيامدهايي به شرح زير مي‏باشند:
1) حق‏ناشناسي، وجدان هر انساني اين مطلب را پذيراست كه در برابر هر احساني بايد تشكر كرد و اخلاق اجتماعي نيز حكم مي‏كند كه در مقابل هر نيكي بايد حق‏شناس و سپاسگزار باشيم، از احسان و نيكي پدر و مادر، استاد و معلم تا خالق مهربان.
«لئن شكرتم لازيدنكم و لئن كفرتم ان عذابي لشديد» [10] اگر شكر نعمت را بجا آوريد، فزوني دهيم و اگر كفران نعمت كنيد مجازاتم شديد است.
2 - تزلزل و سستي، انسانهاي معتدل در فراز و نشيبهاي زندگي هرگز نمي‏لغزند ولي افراد اسرافكار كه ولخرجي و مصرف‏زدگي تمام ابعاد زندگيشان را فراگرفته چون روحيه مقاومت ندارند، شكست‏خورده و متزلزل خواهند بود.
3 - كاهش توليد، جامعه مصرفي رفته‏رفته قدرت توليد را از دست مي‏دهد و براي تامين مايحتاج خود به بيگانه روي مي‏آورد. اين مطلبي است كه در دوران حكومت طاغوت براي همه ثابت‏شده و نياز به توضيح ندارد.
4 - سقوط اخلاقي، ولخرجي و ريخت‏وپاشهاي نابجا و بي‏مورد، انسان را از مسير صحيح بيرون آورده و به ورطه هولناك فساد و تباهي مي‏كشاند، انسان اسرافكار گاهي به مرحله‏اي مي‏رسد كه به هر پستي تن مي‏دهد; رشوه مي‏گيرد، دروغ مي‏گويد، ربا مي‏خورد، به عناوين مختلف، عفت و شخصيت‏خود را از دست داده و سرانجام كارش به رسوايي مي‏كشد.
كيفر كساني كه از حدود الهي تجاوز كرده و اوامر و نواهي خدا را ناديده گرفته باشند، تنها فقر و تنگدستي در دنيا يست‏بلكه عذاب اخروي نيز در انتظار آنان است.
5 - ضعف ايمان، اسرافكاري آدمي را از راه اعتدال خارج مي‏كند و به سستي ايمان و ضعف عقيده مي‏كشاند.
6 - اختلاف طبقاتي، يكي از علل اساسي اختلاف طبقاتي به طور قطع همين اسرافكاريها است. و همچنين وابستگي به بيگانگان و تضييع حقوق ديگران و غفلت از خدا و حريم‏شكني را از ديگر پيامدهاي اسراف بايد شمرد. علاوه بر اينها دغدغه خاطر و گرفتاريهاي روحي و بيماريهاي جسمي و رواني از نتايج مسلم ولخرجيها و بي‏بندوباري‏ها است.
در پايان بايد عرض كنيم كه اسراف و تبذير دايره‏اي وسيع دارد و مصاديق آن نيز متعدد است.
اسراف در اموال عمومي، اسراف در بيت‏المال مسلمين، اسراف در مواد غذايي; خوراك، مسكن، وسيله نقليه و نظاير اينها از جمله مصاديق اسراف است. زيانبارتر از همه اسراف در بيت‏المال است كه اميرالمؤمنين علي(ع) فرمود: «ان اعظم الخيانة، خيانة الامة‏» [11] بالاترين خيانت، خيانت‏به مردم است.
استفاده شخصي از اموال عمومي، علاوه بر اسراف، خيانت است، اسراف در آب و غذا، اسراف در برق و گاز علاوه بر اسرافكاري، خيانت‏به مردم است.
شيوه مبارزه با اسراف
نظارت همگاني يا امر به معروف و نهي از منكر، تبليغات و ارائه الگوي صحيح مصرف و سرانجام برخورد عملي و قانوني قاطعانه با اسرافكاران مي‏تواند كارساز باشد و از اين همه خلاف و اختلاف جلوگيري كند.