آیا بسم الله جزء سوره است؟

در میان دانشمندان و علماء شیعه اختلافى در این مساله نیست ، که بسم الله جزء سوره حمد و همه سوره‏هاى قرآن است ، اصولا ثبت بسم الله در متن قرآن مجید در آغاز همه سوره‏ها ، خود گواه زنده این امر است ، زیرا مى‏دانیم در متن قرآن چیزى اضافه نوشته نشده است ، و ذکر بسم الله در آغاز سوره‏ها از زمان پیامبر (صلى‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم‏) تاکنون معمول بوده است.
و اما از نظر دانشمندان اهل تسنن ، نویسنده تفسیر المنار جمع‏آورى جامعى از اقوال آنها به شرح زیر کرده است : در میان علما گفتگو است که آیا بسم الله در آغاز هر سوره‏اى جزء سوره است یا نه ؟ دانشمندان پیشین از اهل مکه اعم از فقهاء و قاریان قرآن از جمله ابن کثیر و اهل کوفه از جمله عاصم و کسائى از قراء ، و بعضى از صحابه و تابعین از اهل مدینه ، و همچنین شافعى در کتاب جدید ، و پیروان او و ثورى و احمد در یکى از دو قولش معتقدند که جزء سوره است ، همچنین علماى امامیه و از صحابه - طبق گفته آنان على (علیه‏السلام‏) و ابن عباس و عبد الله بن عمر و ابو هریره ، و از علماى تابعین سعید بن جبیر و عطا و زهرى و ابن المبارک این عقیده را برگزیده‏اند .
سپس اضافه مى‏کند مهمترین دلیل آنها اتفاق همه صحابه و کسانى که بعد از آنها روى کار آمدند بر ذکر بسم الله در قرآن در آغاز هر سوره‏اى - جز سوره برائت - است ، در حالى که آنها متفقا توصیه مى‏کردند که قرآن را از آنچه جزء قرآن نیست پیراسته دارند ، و به همین دلیل آمین را در آخر سوره فاتحه ذکر نکرده‏اند ... سپس از مالک و پیروان ابو حنیفه و بعضى دیگر نقل مى‏کند که آنها بسم الله را یک آیه مستقل مى‏دانستند که براى بیان آغاز سوره‏ها و فاصله میان آنها نازل شده است.
و از احمد(فقیه معروف اهل تسنن ) و بعضى از قاریان کوفه نقل مى‏کند که آنها بسم الله را جزء سوره حمد مى‏دانستند نه جزء سایر سوره‏ها.
از مجموع آنچه گفته شده چنین استفاده مى‏شود که حتى اکثریت قاطع اهل تسنن نیز بسم الله را جزء سوره مى‏دانند.
در اینجا بعضى از روایاتى را که از طرق شیعه و اهل تسنن در این زمینه نقل شده یادآور مى‏شویم : ( و اعتراف مى‏کنیم که ذکر همه آنها از حوصله این بحث خارج ، و متناسب با یک بحث فقهى تمام عیار است).
معاویة بن عمار از دوستان امام صادق (علیه‏السلام‏) مى‏گوید از امام پرسیدم هنگامى کهبه نماز بر مى‏خیزم بسم الله را در آغاز حمد بخوانم ؟ فرمود بلى مجددا سؤال کردم هنگامى که حمد تمام شد و سوره‏اى بعد از آن مى‏خوانم بسم الله را با آن بخوانم ؟ باز فرمود آرى :
2 -دارقطنى از علماى سنت به سند صحیح از على (علیه‏السلام‏) نقل مى‏کند که مردى از آن حضرت پرسید السبع المثانى چیست ؟ فرمود : سوره حمد است ، عرض کرد : سوره حمد شش آیه است فرمود : بسم الله الرحمن الرحیم نیز آیه‏اى از آن است.
3 -بیهقى محدث مشهور اهل سنت با سند صحیح از طریق ابن جبیر از ابن عباس چنین نقل مى‏کند : استرق الشیطان من الناس ، اعظم آیة من القرآن بسم الله الرحمن الرحیم : مردم شیطان صفت ، بزرگترین آیه قرآن بسم الله الرحمن الرحیم را سرقت کردند ( اشاره به اینکه در آغاز سوره‏ها آن را نمى‏خوانند).
گذشته از همه اینها سیره مسلمین همواره بر این بوده که هنگام تلاوت قرآن بسم الله را در آغاز هر سوره‏اى مى‏خواندند ، و متواترا نیز ثابت شده که پیامبر (صلى‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم‏) آن را نیز تلاوت مى‏فرمود ، چگونه ممکن است چیزى جزء قرآن نباشد و پیامبر و مسلمانان همواره آن را ضمن قرآن بخوانند و بر آن مداومت کنند.
و اما اینکه بعضى احتمال داده‏اند که بسم الله آیه مستقلى باشد که جزء قرآن است اما جزء سوره‏ها نیست ، احتمال بسیار سست و ضعیفى به نظر مى‏رسد ، زیرا مفهوم و محتواى بسم الله نشان مى‏دهد که براى ابتدا و آغاز کارى است ، نه اینکه خود یک مفهوم و معنى جدا و مستقل داشته باشد ، در حقیقت این جمود و تعصب شدید است که ما بخواهیم براى ایستادن روى حرف خود هر احتمالى را مطرح کنیم و آیه‏اى همچون بسم الله را که مضمونش فریاد مى‏زند سر آغازى است براى بحثهاى بعد از آن ، آیه مستقل و بریده از ما قبل بعد بپنداریم.
تنها ایراد قابل ملاحظه‏اى که مخالفان در این رابطه دارند این است که مى‏گویند در شمارش آیات سوره‏هاى قرآن ( بجز سوره حمد ) معمولا بسم الله را یک آیه حساب نمى‏کنند ، بلکه آیه نخست را بعد از آن قرار مى‏دهند .
پاسخ این سؤال را فخر رازى در تفسیر کبیر به روشنى داده است آنجا که مى‏گوید : هیچ مانعى ندارد که بسم الله در سوره حمد به تنهائى یک آیه باشد و در سوره‏هاى دیگر قرآن جزئى از آیه اول محسوب گردد.
(بنابر این مثلا در سوره کوثر بسم الله الرحمن الرحیم انا اعطیناک الکوثر همه یک آیه محسوب مى‏شود).
به هر حال مساله آنقدرروشن است که مى‏گویند : یک روز معاویه در دوران حکومتش در نماز جماعت بسم الله را نگفت ، بعد از نماز جمعى از مهاجران و انصار فریاد زدند أسرقت ام نسیت ؟ : آیا بسم الله را دزدیدى یا فراموش کردى ؟.