متن نشریه (دو ماهنامه) خلق - شماره دوازدهم

نويسنده: محمد جواد رودگر
صفحه 6 الي 8 نسخه چاپي
يكي از ثمرات بسيار مهمّ معرفتِ نفس، «خداشناسي» است؛ همچنان که معرفت نفس انفع المعارف است، معرفةالله نيز اعلي المعارف است و خودشناسي شهودي، خداشناسي شهودي را در پي دارد و هرگاه چنين معرفتي از خدا شامل حال انسان شود، انسان به عرفان حقيقي دست مي‌يازد و همه چيز خويش را در «صراط خدا» قرار ميدهد و نتايج و رهاوردهاي بسيار گران‌سنگي فراروي سالک قرار مي گيرد که به برخي از آنها اشاره خواهد شد:
¨1. معرفت توحيدي به خدا:
«توحيد» غايت سير و سلوک و عامل حيات نفس و سرچشمه همه فضايل، مکارم و معالي اخلاقي- عرفاني است که «مَنْ عَرَفَ الله تَوَحَّدَ»1
¨2. خوف و خشيت الهي:
رهاورد ديگر معرفت به نفس و ربّ، خوف و خشيت است که از ويژگيهاي «عالمان رباني» است: «إِنَّمَا يخْشَى الله مِنْ عِبادهِ الْعُلَمَاءُ».2 امام صادق عليه السلام نيز فرمود: «من عرف الله خاف الله و من خاف الله سَخَت نَفْسه عَنِ الدّنيا».3
¨3. کناره‌گيري از دنيا و دنياگريزي:
علي عليه السلام فرمود: «ثمرة المعرفة العزوف عن دارالفناء»4، و فرمود: «عَجِبْتُ لِمَن عرف الله کيف لايسعي لِدارالبقاء؟»5 در اثر معرفتِ به خدا گريز از دارالفناء و گرايش به دارالبقاء شامل حال انسان خواهد شد و اين گرايش و گريز در سير و سلوک بسيار مهم است؛ چرا كه «عشق به خدا» قرين و همراه انقطاع از «دنيا» است؛ همان‌طور که فرمود: «عَجِبْتُ لِمَنْ عرف نفسه کيف يأنس بدارالفناء».6 اين فرمايش، رابطه ميان خودشناسي و خداشناسي و رهيدن از دنيا و رسيدن به خدا را نشان مي‌دهد.
¨4. خويشتن‌يابي و خودنگهداري نفس:
علي عليه السلام فرمود: «مَنْ عَرَفَ کَفَّ»7 يا فرمود: «من عرَف الله و عَظَّمه مَنَع فاه من الکلام و بَطْنه من الطّعام و عنّي نفسه بالصيّام و القيام»8 يعني: خداشناسي و معرفت به عظمت الهي، انسان را تربيت مي‌کند و کم‌گفتن، کم‌خوردن، روزه گرفتن، سحرخيزي و شب زنده‌داري را ملکة وجودش مي‌سازد و صَمْت و صوم و سَحَر در سير و سلوک تأثير به سزايي دارند.
¨5. بصيرت نفس و روشن‌بيني:
اين بصيرت، تقواي الهي را به دنبال دارد و چشم و گوش دل انسان را باز مي‌کند تا انسان آنچه را كه ناديدني است، ببيند پيامبراکرم صلي الله عليه و آله و سلم فرمود: «لکل شيء معدن و معدن التّقوي قلوب العارفين».9 نورانيت دروني، فرقان پيدا کردن روحي و باطني تا حق را از باطل و خير را از شر تفکيک و تميز دهد نيز در اثر معرفت به نفس و معرفت به رب حاصل ميشود.
¨6. روزي‌هاي مادي و معنوي:
در اثر تهذيب و طهارت نفس و رعايت تقواي الهي انسان به وادي‌هاي ناشناخته معارف الهي گام مي‌نهد و قله‌هاي بلند و فتح ناشدة معرفتي- سلوکي را مي‌پيمايد. از آيه «وَ مَن يتَّقِ اللَّهَ يجْعَل لَهُ مَخْرَجاً وَ يرْزُقْهُ مِنْ حَيثُ لاَ يحْتَسِبُ»10 برمي‌آيد که براي سالکِ الهي، باب‌هاي جديد گشوده خواهد شد و گره از کارهاي او باز مي‌شود.
¨7. حيات طيْبه:
براي او حيات طيبه حاصل مي‌شود؛ حياتي که روح کلي آن ايمان به خداست، آن هم ايماني توأم با معرفت و عمل صالحي با پشتوانه خداشناسي عرفاني- شهودي. انسانهاي مؤمن برخوردار از حُسن فاعلي و فعلي، خواه مرد باشند يا زن، به چنين حياتي راه مي‌يابند: «مَنْ عَمِلَ صَالِحاً مِن ذکرٍ أَوْ أُنثَى‏ وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْيينَّهُ حَياةً طَيبَةً»11 حيات طيبه به تعبير استاد جوادي آملي داراي آثار و نشانه‌هايي است؛ از قبيل:
7-1. نورانيت دل:
«وَجَعَلْنَا لَهُ نُوراً يمْشِي بِهِ فِي النَّاسِ»12 و «وَيجْعَل لَکمْ نُوراً تَمْشُونَ بِهِ»13
7-2. تأييد الهي:
«أُولئِک کتَبَ‏ فِي قُلُوبِهِمُ الْإِيمَانَ وَأَيَّدهُم بِروحٍ مِنْهُ».14
7-3. استغراق در نعم معنوي:
«وانر ابصار قلوبنا بضياء نظرها اليک، حتي تخرق ابصارالقلوب حجب النور فتصل الي معدن العظمه».15
7-4. فراتر از فرشته شدن:
يعني انسان فرشته‌منش، فرشته‌روش و فرشته‌گرايش يا فرشته‌خو مي‌گردد، بلکه به جايي ميرسد که ملک مقرب نيز به آنجا راه ندارد.16
8. شهود ملکوت:
از دستاوردهاي سلوک الهي و حيات طيّبه شهود ملكوت است که داستان حضرت ابراهيم عليه السلام و يوسف عليه السلام و معراج حضرت محمد صلي الله عليه و آله و سلم از نمونه‌هاي آن است.17
9. رؤيت خدا با چشم دل:
مقصود از لقا و ديدار حق، رؤيت قلبي خداست که در جريان معراج پيامبراعظم رخ داد.18
10. ادراک حقيقي ايمان و يقين.
11. گشايش راه معرفت به خدا از خدا:
معرفت به خدا از جانب خدا كه عاليترين و راقيترين نوع معرفت به شمار مي‌رود، از ثمرات سلوکي مبتني بر معرفتِ نفس و معرفت ربّ است: «يا مَنْ دَلَّ علي ذاته بذاته»19، و راه شناخت منحصر به همين راه است: «لاتدرک معرفةالله الّا بالله»20، چنين راهي امتيازاتي نسبت به راههاي ديگر دارد که عبارت‌اند از:
الف) وحدت راه و هدف؛
ب) کوتاه‌ترين راه؛
ج) عميق و امن است.
در قرآن کريم آياتي وجود دارد كه دالّ بر چنين راهي است: «شَهِد الله أنَّهُ لاَ إِلهَ إِلَّا هُوَ...»21، «أَوَلَمْ يکف برَبِّک أَنَّهُ عَلَى‏ کلِّ شَي‏ء شَهِيد»22، «الله نورُ السَّماوَاتِ وَالْأَرْضِ»23 و... .
12. معرفت به پيامبراعظم صلي الله عليه و آله و سلم و ائمه عليهم السلام:
معرفت به اين بزرگواران نيز در اثر معرفتِ به نفس آن هم معرفت شهودي که راه دستيابي به حقايق فطري است، حاصل مي‌شود؛ چرا که انسان گرايش فطري به «کمال مطلق» و «انسان کامل» دارد. انسان كامل او را به کمال مطلق نزديك مي‌كند و انسان بيدار و بينا مي‌يابد که تنها در پرتو ارشادات و اشارات انسانهاي کامل و هادي، صلاحيت و ظرفيت سلوک در صراط مستقيم الهي را دارد تا از هر آفت و آسيب و کژي و اعوجاجي در ساحت علم و عمل مصون بماند: «اللهم عرفني نفسک فانک ان لم تعرفني نفسک لم اعرف نبيک، اللهم عرفني نبيک فانک ان لم تعرفني نبيک لم اعرف حجتک اللهم عرفني حجتک فانک ان لم تعرفني حجتک ضللت عن ديني».24
ناگفته نماند که با استفاده از آيات و احاديث، ثمرات ديگري را نيز مي‌توان برشمرد كه ما فقط به برخي از آنها اشاره کرديم.

¨ پي‌نوشت‌ها
ــــــــــــــــــــــــــــ
1.ميزان الحکمه، ح 12253.
2. سوره فاطر: 28.
3. ميزان الحکمه، ح 12246.
4. همان، ح 12247.
5. همان، ح 12249.
6. همان، ح 12251.
7. همان، ح 12254.
8. همان، ح 12256.
9. همان، ح 12280.
10. سوره طلاق: 2- 3.
11. سوره نحل: 97.
12. سوره انعام: 122.
13. سوره حديد: 28.
14. سوره مجادله: 22.
15. مناجات شعبانيه در مفاتيح‌الجنان.
16. تفسير موضوعي قرآن مجيد، عبدالله جوادي آملي، ج 2، ص 162 - 163.
17. سوره انعام: 75، سوره يوسف: 24 و سوره نجم: 7 - 18.
18. سوره نجم: 17 - 18.
19. مفاتيح‌الجنان، دعاي صباح.
20. توحيد صدوق، ص 143، باب 11، ح 7.
21. سوره آل‌عمران: 18.
22. سوره فصلت: 53.
23. سوره نور: 35.
24. بحارالانوار، ج 52، ص 146