¨2. تهذيب نفس
شنبه 28 دی 1392 7:36 AM
¨2. تهذيب نفس
در سلوك و تهذيب و تربيت نفس، علم طب يكي از علوم كليدي براي راهنمايي سالك است؛ چون سلوك بدون اعتدال بدني و رواني، امري دشوار يا دست‌كم راهي ناهموار است. از ميرزا علي آقا شيرازي، حكيم معروف و مفسر نهج‌البلاغه، نقل شده كه اگر خواب و خوراك تنظيم شود، سلوك تنظيم مي‌شود. علم طب طريقة اعتدال در خوراك، خواب، امور رواني و حتي افكار و تخيلات را نشان مي‌دهد؛ چون طبق قواعد طبي ميان قواي آدمي - از جمله قوة خيال - و ارواح بدني و نيز بين ارواح بدني و اخلاط ارتباطي تنگاتنگ وجود دارد و اموري چند مانند غذا، خواب، هوا، استحمام و رفتار بر روي اخلاط تأثير مي‌گذارند و علم طب همة اين امور را بررسي مي‌كند و طريقة اعتدال را در آنها نشان مي‌دهد و اعتدال اين امور، آرامش بدن را به دنبال دارد كه در آرامش نفس مؤثر است و آرامش نفس از شرايط لازم در تربيت و تهذيب اخلاق و نفس است.
يكي از اصول درمان در علم طب، علاج به ضد است. امام صادق عليه السلام مي‌فرمايد: «أنا أداوي الحارّ بالبارد، و البارد بالحار، و الرطب باليابس، و اليابس بالرطب؛1 من مرض گرم را به امور سرد، و مرض سرد را به امور گرم، و مرض مرطوب را به امور خشك، و مرض خشك را به امور مرطوب مداوا مي‌كنم». توضيح اينكه هر مرضي، مزاجي خاص دارد. بعضي از مرض‌ها از گرمي مزاج، برخي از سردي مزاج، بعضي از رطوبت مزاج و بعضي از خشكي مزاج است و علاج هر مرضي به برگرداندن مزاج به اعتدال است. در بسياري از امراض اخلاقي نيز مرض ناشي از انحراف مزاج از اعتدال است و با ضد آن درمان مي‌شود؛ مثلاً غضب بيشتر در انسان‌هاي گرم مزاج ظهور و بروز دارد و براي علاج آن، علم طب مجموعه‌اي از بايدها و نبايدها را در خوراك و خواب و هوا و مجالست با افراد و رنگ لباس و شنيدني‌ها و ديدني‌ها با محوريت علاج به ضد توصيه مي‌كند. اگر مرض اخلاقي ناشي از انحراف مزاج از اعتدال نباشد نيز تدبير اعتدالي امور مادي بدن براي درمان آن نافع است؛ چون اعتدال بدن، آرامش رواني مي‌آورد كه امري بسيار لازم در اصلاح اخلاق است.
در تهذيب نفوس، يكي از راه‌هاي علاج امراض اخلاقي، اذكار است. در اينجا نيز علم طب راهنماي خوبي است؛ چون حروف نيز داراي مزاج‌اند و به چهار دستة ناري، هوايي، مائي و ارضي تقسيم مي‌شوند و تركيب آنها به منزلة معجون دارويي است و تأثير كيفي در بدن دارد و در بدن حرارت يا برودت ايجاد مي‌كند. «ذكر» بايد بر اساس مزاج بدن ذاكر، بر محور قانون علاج به ضد، ارائه شود؛ مثلاً در علاج غضب، اگر شخص گرم مزاج باشد، بايد ذكري سرد و تر گفته شود؛ گرچه در اذكار، قواعد ديگري غير از مزاج هم بايد محاسبه شود و چه بسا آن قواعد، بر قواعد مزاج حاكم باشند و اين در جاي خود بايد بررسي شود
