پروژه کنترل ذهن و شستشوی مغز چگونه در سازمان سیا اجرا می شود؟

از پروژه MK-Ultra چه می‌دانید؟

برنامه‌های کنترل ذهن در سازمان سیا از چه زمانی آغاز شدند؟

قربانیان آزمایش‌های انسانی چه کسانی بودند؟

مواد توهم‌زا چگونه از آزمایشگاه‌های سیا به سایر نقاط جهان راه یافتند؟

پروژه MK-ULTRA اسم رمز یک برنامه آزمایش انسانی پنهانی و غیرقانونی دولت آمریکا بود که توسط "دفتر اطلاعات عملی" (Office of Scientific Intelligence ) سازمان سیا اداره می‌‌شد.[1] این برنامه رسمی دولت آمریکا در اوایل دهه 1950 آغاز شد، و تا دهه 90 ادامه پیدا کرد. حتی برخی کارشناسان معتقدند که این پروژه با عنوان دیگری هم‌اکنون نیز در جریان است.[2]

اسناد مرتبط با پروژه MK-Ultra

مطالب منتشره نشان می‌دهند که در پروژه MK-Ultra روش‌های بسیاری برای دستکاری حالات روانی افراد و تغییر کارکردهای مغزی آزمایش شده‌اند. این روش‌ها شامل موارد زیر هستند: تجویز مخفیانه دارو و دیگر مواد شیمیایی، هیپنوتیز، محرومیت حسی، انزوا، سوءاستفاده‌های جنسی و همچنین انواع شکنجه‌ها.[3] پروژه MK-Ultra در سال 1975 و طی تحقیقات کمیته کلیسا (Church Committee ) کنگره آمریکا فاش گردیدند. این تحقیقات نتوانستند بسیاری از زوایای تاریک پروژه MK-Ultra را آشکار نمایند زیرا ریچارد هلمز (Richard Helms )، رئیس وقت سیا، در سال 1973 دستور داده بود که اسناد و مدارک مرتبط با پروژه MK-Ultra نابود گردند. تحقیقات کمیته کلسیا و نیز کمیسیون رئیس‌جمهور که با عنوان "کمیسیون راکفلر" (Rockefeller Commission ) خوانده می‌شد بر اساس شهادت‌های افراد درگیر و نیز بخش کوچکی از اسناد که از نابودی جان سالم به در برده بودند، انجام گرفت.[4]

نیکسون و ریچارد هلمز

هلمز اسناد MK-Ultra را نابود کرد

اگرچه سیا تأکید کرده است که آزمایش‌هایی به مانند MK-Ultra دیگر متوقف شده‌اند اما ویکتور مارچتی (Victor Marchetti ) که به مدت 13 سال در سازمان سیا مشغول به کار بوده در مصاحبه‌های خود اعلام نموده که سازمان سیا به طور مداوم اطلاعات نادرست منتشر نموده و تحقیقات این سازمان برای کنترل ذهن ادامه دارد. وی طی مصاحبه‌ای که در سال 1977 داشت اعلام نمود که جریان توقف پروژه MK-Ultra تنها یک "داستان پوششی" برای سایر کارهای سیا است.[5]

ویکتور مارچتی

مأمور سابق سیا و افشا کننده تداوم برنامه‌های سیا برای کنترل ذهن

سناتور تد کندی (Ted Kennedy )، برادر رئیس‌جمهور مقتول آمریکا، جان اف کندی، در سال 1977 اعلام داشت: "قائم‌مقام سیا اعلام داشته که سی دانشگاه و مؤسسه در این برنامه "آزمایش‌هایی گسترده" شامل آزمایش‌های دارویی پنهانی بر روی شهروندان نامطلع آمریکایی و خارجی، انجام داده‌اند. برخی از این آزمایش‌ها شامل تزریق LSD (یک ماده توهم‌زای بسیار قوی) به افراد، بدون رضایت قبلی آنها، بوده است. خود سازمان سیا اذعان نموده که این آزمایش‌ها از نظر علمی بی‌معنا بوده‌اند. مأمورینی که این آزمایش‌ها را انجام می‌دادند از مدارج و صلاحیت‌‌های علمی کافی برخوردار نبودند."[6]

نامه‌ای به تاریخ 9 ژوئن 1953 که در آن
دکتر سیدنی گوتلیب (Sidney Gottlieb ) استفاده از LSD را تأیید می‌کند.

تاریخچه پروژه MK-Ultra

حروف MK در ابتدای این پروژه بدین معنا هستد که بودجه برنامه مذکور از جانب "ستاد خدمات فنی" (Technical Services Staff ) در سازمان سیا تأمین می‌شود. لغت Ultra نیز در زمان جنگ جهانی دوم برای توصیف اطلاعات بسیار محرمانه به کار می‌رفت.

در سال 1945 سازمانی به نام "سازمان مشترک اهداف اطلاعاتی" تشکیل شد و مسؤولیت مستقیم "عملیات پاپیر کلیپ" (Operation Paperclip ) بر عهده این سازمان گذارده شد. این عملیات به منظور استخدام دانشمندان سابق نازی طراحی شده بود. برخی از این دانشمندان در حوزه شکنجه و شستشوی مغزی فعالیت کرده و حتی به عنوان جنایتکار جنگی در دادگاه‌های نورمبرگ محاکمه شده بودند.[7] پروژه MK-Ultra به ریاست سیدنی گوتلیب (Sidney Gottlieb) و به دستور مدیر سیا آلن ولش دالز (Allen Welsh Dulles) در 13 آوریل 1953 تدوین شد. سازمان سیا قصد داشت تا آزمایش‌های کنترل ذهن را بر روی زندانیان انجام دهد. این سازمان بالاخص علاقه‌مند به کنترل رهبران سیاسی جهان از طریق این فنون بود و چندین طرح را برای تزریق دارو به فیدل کاسترو اجراء نمود.[8]

دکتر سیدنی گوتلیب، اولین رئیس پروژه MK-Ultra

آزمایشات اغلب بدون اطلاع یا رضایت افراد انجام می‌گرفت. در برخی موارد، محققین دانشگاهی که از طریق پو‌ل‌های کسب شده از جانب سازمان‌های نیابتی سیا فعالیت می‌کردند نمی‌دانستند که تحقیقات آنها برای این کارها مورد استفاده قرار خواهد گرفت.[9]

در سال 1964 سعی شد تا داروی راستگویی تولید شده و بر روی جاسوس‌های دستگیر شده شوروی آزمایش گردد. طی یکی دیگر از آزمایشات این پروژه سعی شد امواجی برای پاک کردن ذهن دشمن ایجاد شوند.[10] از آنجایی که بخش اعظمی از اسناد مرتبط با این پروژه در سال 1973 و به دستور ریچارد هلمز نابود شدند بنابراین اطلاعات زیادی در مورد 150 پروژه‌ای که سیا طی این برنامه انجام داد در دست نیست.[11]

اظهارات یکی از قربانیان پروژه MK-Ultra در دادگاه

اهداف پروژه MK-Ultra

سازمان سیا میلیون‌ها دلار صرف مطالعات آزمایشگاهی نمود تا روش‌های اثرگذاری و کنترل اذهان و نیز توانایی خود در کسب اطلاعات از اقراد مقاوم را طی دوره بازجویی افزایش دهد. یکی از اسناد پروژه MK-Ultra در مورد اندازه و وسعت این تلاش‌ها اطلاعات خوبی ارائه می‌کند. سند مذکور به مطالعه و آزمایش مواد مرتبط با کنترل ذهن اشاره دارد، که برخی از آنها عبارتند از:[12]

1. موادی که تفکر غیرمنطقی و رفتار تکانشی را در فرد ایجاد می‌کنند تا حدی که وی در سطح جامعه بی‌اعتبار می‌گردد.

2. موادی که باعث می‌شوند آثار و علائم مریضی به صورت موقتی در بدن ایجاد شود تا فرد بتواند در مورد مریضی مذکور تمارض نماید.

3. موادی که القاء هیپنوتیزم را آسان‌تر ساخته و یا کاربری آن را افزایش می‌دهند.

4. روش‌های فیزیکی برای ایجاد شوک و گیجی در یک مدت زمان طولانی.

5. موادی که ناتوانی‌های فیزیکی به مانند فلج پاها یا کم‌خونی حاد ایجاد می‌کنند.

6. موادی که در فرد خوشحالی "خالص" ایجاد می‌کنند بدون اینکه وی بعدها از حالت پایین بیاید.

7. موادی که ساختار شخصیتی را در فرد تغییر می‌دهند به گونه‌ای که وی به صورت ناخواسته به فرد دیگری وابسته گردد.

8. موادی که در فرد سردرگمی روانی ایجاد می‌کنند به گونه‌ای که وی نتواند در مورد موضوع مورد بازپرسی داستان‌سازی نماید.

9. موادی که بتواند کارآیی کلی فرد را به مقدار زیادی پایین آوردند و در عین حال قابل ردیابی در بدن وی نیز نباشند.

10. موادی که حواس فرد به مانند حس شنوایی یا بینایی را بون ایجاد عوارض دائمی به صور موقتی ضعیف نمایند.

اسناد سازمان سیا نشان می‌دهند که در پروژه MK-Ultra مواد "شیمیایی، بیولوژیکی و رادیولوژیکی" با هدف کنترل ذهن مورد استفاده قرار گرفتند.[13]

سند آزمایشات شیمیایی، بیولوژیکی و رادیولوژیکی سیا

داروی توهم‌زای LSD و دیگر داروها

فعالیت‌های اولیه سیا بر LSD متمرکز بود که بعدها بسیاری از برنامه‌های پروژه MK-Ultra را در بر گرفت. پس از آغاز بکار رسمی پروژه MK-Ultra در آوریل 1953، آزمایشات شامل آزمایش LSD به کارکنان سیا، پرسنل نظامی، دکترها، دیگر کارمندان دولتی، فاحشه‌ها، بیماران روانی و شهروندان دیگر بود تا واکنش آنها در مقابل این ماده سنجیده شود. LSD و دیگر داروها معمولا بدون اطلاع و یا رضایت افراد وارد بدن آنها می‌شد.

ساختار مولکولی ماده توهم‌زای LSD

تلاش‌ها برای "عضوگیری" اغلب از طرق غیرقانونی انجام می‌گرفتند در حالیکه مصرف LSD تا 6 اکتبر 1966 در آمریکا قانونی محسوب می‌شد. در "عملیات اوج نیمه‌شب" (Operation Midnight Climax)، سازمان سیا چندین فاحشه‌خانه در سانفرانسیسکو تأسیس نمود تا از طریق آن مردانی را شناسایی نماید که در مورد بیان آنچه اتفاق افتاد شرم دارند. به این مردها LSD داده می‌شد. اتاق‌ها فاحشه‌خانه دارای آینه‌های دو طرفه‌ای بودند که از سوی دیگر تمام آنچه اتفاق می‌افتاد به منظور تحقیقات بعدی فیلمبرداری می‌شد.[14] بعدها LSD به علت نتایج غیرقابل پیش‌بینی از برنامه کاری MK-Ultra حذف گردید.

یکی دیگر از روش‌ها تزریق نمک باربیتوریک چهار (barbiturate IV) به یک بازو و آمفی‌تامین چهار به بازوی دیگر بود. در ابتدا نمک باربیتوریک به فرد تزریق می‌شد و زمانی که وی در آستانه خواب قرار می‌گرفت، آمفی‌تامین تزریق می‌شد. در این حالت فرد شروع به هذیان‌گویی می‌کرد و برخی اوقات امکان طرح سؤالات و گرفتن جواب های درست میسر می شد.

دیگر آزمایشات شامل داروهایی به مانند تمازپام (temazepam)، هروئین، مرفین، MDMA، مسکالین (mescaline)، سیلوکایبین (psilocybin)، سوپولامین (scopolamine)، ماری‌جوآنا، الکل، سودیوم پنتوتال (sodium pentothal) و ارگین (ergine).

MK-Ultra پروژه‌ای برای آفرینش تروریست‌های روانی

لارنس تیتر (Lawrence Teeter)، وکیل مدافع سرحان سرحان (Sirhan Sirhan)، ادعا نمود که از تکنیک‌های کنترل ذهن مورد استفاده در پروژه MK-Ultra برای کنترل ذهنی سرحان استفاده شده است. سرحان عرب مسیحی متولد اورشلیم و شهروند اردن بود که در سال 1968 سناتور روبرت اف. کندی را به قتل رساند.

سرحان سرحان

وکیل وی اعلام داشت که وی تحت تأثیر پروژه MK-Ultra دست به قتل سناتور کندی زد

بنا بر گزارش‌ها، جونزتاون (Jonestown) در گویان محل فرقه "معبد مردم" به سرکردگی جیم جونز (Jim Jones) یکی از مکان‌های آزمایشات دارویی و کنترل ذهن پروژه MK-Ultra بود. لئو رایان (Leo Ryan)، نماینده کنگره آمریکا و یکی از منتقدین سرسخت سازمان سیا، زمانی که برای انجام تحقیقات به این محل رفته بود به همراه چهار نفر دیگر از همراهان خود توسط اعضای معبد مردم کشته شد.[15]

بروشور معبد مردم که در آن جیمی جونز در کنار تعدادی کودک نشان داده می‌شود

جیم جونز پس از این واقعه دستور خودکشی تمام افراد ساکن در محل را صادر نمود. هرکسی که قصد سرپیچی و فرار از این دستور را داشت به قتل رسید. در پی این واقعه 913 نفر که در میان آنها 276 کودک نیز وجود داشت با قرص سیانور خودکشی کرده و تنها 10 یا 12 نفر از اعضای معبد جان سالم به در بردند.[16]

از دیگر کسانی که گفته می‌شود تحت تأثیر آزمایش‌های پروژه MK-Ultra بود می‌توان به مارک دیوید چاپمن (Mark David Chapman) قاتل جان لنون، خواننده و آهنگساز معروف، اشاره نمود.[17]

مارک دیوید چاپمن، قاتل جان لنون

آیا فرهنگ هیپی و مصرف اسیدهای توهم‌زا را سیا پایه‌ریزی نمود؟

کن کئثی (Ken Kesey) نویسنده کتاب "پرواز بر فراز آشیانه فاخته" زمانی که دانشجوی دانشگاه استنفورد بود برای آزمایش LSD و دیگر مواد روانگردان در "بیمارستان مدیریت سربازان قدیمی" (Veterans Administration Hospital) در "منلوپارک" (Menlo Park) داوطلب گردید. تجربیات کئثی زمانی که تحت تأثیر مواد توهم‌زا بود وی را ترغیب نمود تا استفاده از این مواد را در خارج از چارچوب MK-Ultra نیز ادامه دهد که این امر در نهایت منجر به پیدایش فرهنگ هیپی در آمریکا گشت. کئثی را بنیانگذار دوران رنگارنگ مواد روانگردان می‌دانند. وی در این کتاب خود را به صورت تقلیدآمیزی همردیف رهبران مذهبی جهان قرار داد که به پیروان خود توصیه می‌نمود برای کشف جهان درون خود به مصرف LSD روی آورند. وی در سال 2001 و بر اثر سرطان ریه درگذشت.[18]

کن کئثی، فردی که LSD را به جهان خارج از آزمایشگاه‌های سیا معرفی نمود

فرانک اُلسون؛ دانشمند سیا که توسط این سازمان کشته شد

با توجه به نابودی تقریبا تمامی اسناد مرتبط با پروژه MK-Ultra نمی‌توان در مورد سرنوشت هزاران قربانی این پروژه اطلاعات لازم را بدست آورد. به دلیل ماهیت کنترل نشده آزمایشات و نبود اطلاعات لازم، تأثیر آزمایشات MK-Ultra، شامل تعداد مرگ و میرها، را نمی‌توان برآورد نمود.

از میان مهمترین موارد مرگ و میری که به این پروژه نسبت داده شده است، پرونده فرانل السون (Frank Olson) از اهمیت خاصی برخوردار است. وی بیوشیمیدان و محقق تسلیحات بیولوژیک در ارتش آمریکا بود. سازمان سیا در نوامبر 1953 و بدون اطلاع یا رضایت وی به او ماده LSD خوراند و وی چند روز بعد به طرز مشکوکی کشته شد. بر اساس گزارشات، وی خود را از طبقه سیزدهم هتلی در نیویورک به پایین پرتاب نمود. مقامات رسمی این حادثه را یک خودکشی نامیدند.

فرانک السون پزشکی که بعد از قطع همکاری در پروژه MK-Ultra به طرز مشکوکی کشته شد

خانواده السون اعلام کردند وی به قتل رسیده است زیرا پس از مصرف LSD وی تبدیل به یک ریسک امنیتی شده بود که ممکن بود اطلاعات بسیار محرمانه سیا را فاش ساد. وی چند روز قبل از مرگش، شغل خود به عنوان رئیس "بخش عملیات‌های ویژه" در دتریک (Detrick)، مریلند، را ترک گفت. وی ظاهرا به علت ماهیت تحیقات تسلیحات بیولوژیکی دچار بحران اخلاقی گشته بود. در میان نگرانی‌های السون می‌توان به موارد زیر اشاره نمود: مواد آدمکشی مورد استفاده سیا، استفاده سیا از جنگ‌افزارهای بیولوژیکی در عملیات‌های پنهانی، آزمایش با تسلیحات بیولوژیکی در مناطق پر جمعیت، همکاری با دانشمندان سابق نازی تحت برنامه‌ای با عنوان "عملیات پاپرکلیپ" (Operation Paperclip)، تحقیقات حوزه کنترل ذهن از طریق LSD، استفاده از تسلیحات بیولوژیک در جنگ کره، و استفاده از داروهای روانگردان در بازجویی‌ها که با عنوان "پروژه آرتی‌چوک" (Project ARTICHOKE) خوانده می‌شد. ‌

کالبدشکافی سال 1994 نشان دادند که وی در زمانی که از پنجره به بیرون پرتاب شده متحمل ضرباتی شده و بیهوش گشته است. با این حال، در آن زمان مقامات رسمی علت مرگ را خودکشی اعلام نمودند. در سال 1975، خانواده السون غرامتی بالغ بر 750/000 از دولت آمریکا دریافت کرد.[19]

بخش هایی از فیلم "اسرار پشت پرده سیا" با موضوع MK-Ultra

پروژه MK-Ultra در کانادا

پس از اینکه سازمان سیا یک روانشناس اسکاتلندی به نام "دونالد ایون کامرون" (Donald Even Cameron) را استخدام نمود، دامنه فعالیت‌های این سازمان به کانادا نیز کشیده شد. وی هر هفته از نیویورک به مونترال سفر می‌کرد تا در دانشگاه مک‌گیل (McGill University) به کارهای تحقیقاتی بپردازد. وی بین سال‌های 1957 تا 1964 در دانشگاه مذکور بر روی پروژه MK-Ultra کار کرده و حقوقی بالغ بر سالیانه 69/000 هزار دلار دریافت می‌نمود. وی علاوه بر LSD در حوزه‌هایی چون داروهای فلج‌کننده و تکانش‌های الکتریکی با 30 تا 40 برابر قدرت الکتریکی معمول به آزمایش پرداخت.

وی بیماران را از طریق کما به مدت گاها چندین هفته به حالت اغماء فرو برده و در همین حین برای آنها نوارهایی حاوی اصوات مختلف یا جملاتی که مداوما تکرار می‌شدند پخش می‌کرد. آزمایش‌های وی معمولا بر روی افرادی انجام می‌گرفت که برای مداوای بیماری‌های معمولی به مانند اضطراب یا افسردگی به مؤسسه رجوع می‌کردند. بسیاری از این افراد به علت آزمایش‌های انجام گرفته دچار عوارض دائمی گشتند.

آزمایش‌های وی باعث گردیدند که قربانیان دچار بی‌اخیاری، فراموشی، ناتوانی در تکلم، فراموشی والدین شوند. برخی از قربانیان فکر می‌کردند که بازجوها والدین آنها هستند. نکته جالب اینجاست که وی اولین رئیس "مجمع جهانی روانپزشکی" و همچنین رئیس انجمن‌های روانپزشکی آمریکا و کانادا شد.[20]

دونالد ایون کامرون

روانپزشکی که پروژه MK-Ultra  را در کانادا نیز اجراء نمود

نائومی کلین (Naomi Klein) در کتابی با عنوان "دکترین شوک" می‌نویسد که تحقیقات کامرون در پروژه MK-Ultra تنها در مورد کنترل ذهن و یا شستشوی مغزی نبود بلکه وی سعی داشت یک سیستم علمی برای استخراج اطلاعات از افراد مقاوم طراحی نماید.[21]

میزان مشارکت نهادهای مختلف دولتی آمریکا و کانادا در این پروژه

در مجموع 149 پروژه‌ فرعی که سازمان سیا طی پروژه MK-Ultra اجراء می‌کرد، 80 دانشگاه آمریکایی و کانادایی، 12 بیمارستان و مرکز بهداشتی، سه زندان، 15 بنیاد تحقیقاتی یا شرکت شیمیایی و دارویی فعالیت داشتند. در این پروژه 185 محقق و دانشمند مشغول به کار بودند.

آیا پروژه MK-Ultra پایان یافته است؟

همانگونه که قبلا نیز اشاره شده اگرچه این برنامه به صورت رسمی در دهه 1970 پایان یافت اما برخی محققین و تاریخ‌نگاران معتقدند که این پروژه تا دهه 1990 نیز تداوم یافت. به اعتقاد این محققین پروژه MK-Ultra هم‌اکنون با عنوانی دیگر و با روش‌های نوین کنترل ذهن به کار خود ادامه می‌دهد. هم‌اکنون اهداف این پروژه دیگر جاسوسین و رهبران کشورها نیستند بلکه هدف کنترل جهانی ذهن است.

آزمایشگاه‌های این پروژه نوین که برخی آن را با عنوان "پروژه سلطنتی" (Monarch Project) می‌خوانند رسانه‌ها و صنعت سرگرمی و بالاخص موسیقی است. بسیاری از افراد فعال در عرصه موسیقی جهانی که هر یک به صورت فزاینده‌ای سبک‌هایی جدید برای زندگی را در تولیدات خود تبلیغ می‌کنند تحت کنترل نخبگانی قرار دارند که فکر تسلط بر جهان را در سر خود می‌پرورانند البته نه تسلطی آشکار بلکه نوعی استیلای فرهنگی بر اذهان و قلب‌های مردم.

منابع و مآخذ

[1] Richelson, JT (ed.) (2001-09-10). "Science, Technology and the CIA: A National Security Archive Electronic Briefing Book". George Washington University. Retrieved 2009-06-12.

[2] http://newworldorderreport.com/News/tabid/266/ID/980/33-Conspiracy-Theories-That-Turned-Out-To-Be-True-What-Every-Person-Should-Know-Updated-Revised-and-Extended.aspx

[3] Dick Russell (2008). On the trail of the JFK assassins. Skyhorse Publishing. p.273.

[4] "An Interview with Richard Helms". Central Intelligence Agency. 2007-05-08. www.wanttoknow.info/mindcontrol10pg#ciadocs/

[5] "Interview with Victor Marchetti". www.skepticfiles.org/socialis/marcheti.htm

[6] "Opening Remarks by Senator Ted Kennedy". U.S. Senate Select Committee On Intelligence, and Subcommittee On Health And Scientific Research of the Committee On Human Resources. 1977-08-03.

www.druglibrary.org/schaffer/history/e1950/mkultra/Hearing01.htm

[7] Walker, Andrew (2005-11-21). "UK | Magazine | Project Paperclip: Dark side of the Moon". BBC News. Retrieved 2010-03-26.

[8] Church Committee; p. 391 "A special procedure, designated MKDELTA, was established to govern the use of MKULTRA materials abroad. Such materials were used on a number of occasions."

[9] Price, David (June 2007). "Buying a Piece of Anthropology: Human Ecology and unwitting anthropological research for the CIA". file.wikileaks.org/file/AT-june07-Price-PT1.pdf

[10] www.druglibrary.org/schaffer/History/e1950/mkultra/Hearing05.htm

[11] "Chapter 3, part 4: Supreme Court Dissents Invoke the Nuremberg Code: CIA and DOD Human Subjects Research Scandals". Advisory Committee on Human Radiation Experiments Final Report. Retrieved August 24, 2005. (identical sentence) "Because most of the MK-ULTRA records were deliberately destroyed in 1973 ... MK-ULTRA and the related CIA programs." www.eh.doe.gov/ohre/roadmap/achre/chap3_4.html

[12] Senate MKULTRA Hearing: Appendix C--Documents Referring to Subprojects, (page 167, in PDF document page numbering)." (PDF). Senate Select Committee on Intelligence and Committee on Human Resources. August 3, 1977. Archived from the original on 2007-11-28. Retrieved 2007-08-22. www.namebase.org/news12.html

[13] http://www.michael-robinett.com/declass/c010.htm

[14] Marks, John (1979). The Search for the Manchurian Candidate. New York: Times Books. pp.106–7. ISBN0-8129-0773-6.

[15] Meier, M (1989). Was Jonestown a CIA Medical Experiment?: A Review of the Evidence. New York: Edwin Mellen. ISBN0-8894-6013-2.

[16] http://afsaneyepalang.blogfa.com/post-361.aspx

[17] http://newworldorderreport.com/News/tabid/266/ID/980/33-Conspiracy-Theories-That-Turned-Out-To-Be-True-What-Every-Person-Should-Know-Updated-Revised-and-Extended.aspx

[18] Lehmann-Haupt, C (2001-11-01). "Ken Kesey, Author of 'Cuckoo's Nest,' Who Defined the Psychedelic Era, Dies at 66". The New York Times. http://www.nytimes.com/2001/11/11/nyregion/ken-kesey-author-of-cuckoo-s-nest-who-defined-the-psychedelic-era-dies-at-66.html?pagewanted=1

[19] http://www.voltairenet.org/IMG/pdf/olson_documents.pdf

[20] Turbide, Diane (1997-04-21). "Dr. Cameron’s Casualties". http://www.ect.org/dr-camerons-casualties/

[21] Klein, N (2007). The Shock Doctrine. Metropolitan Books. pp.39–41. ISBN0676978010.

منبع: مشرق

=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=