یک دهه از زمین‌لرزه ویرانگر پنجم دی ماه 1382 گذشت. زلزله ای که در ساعت 5:56:26 بامداد آن جمعه شوم در شهرتاریخی بم در جنوب شرقی کرمان رخ داد، حدود 33 هزار نفر از هموطنانمان را به کام مرگ برد. نکته تاسف بار در زلزله بم قرار داشتن کانون زمین‌لرزه در محدوده شهر بود که باعث شد، تلفات و خسارات این زلزله به نحو چشمگیری افزایش یابد. در این زلزله، ارگ زیبای بم با قدمت بیش از 2000 سال نیز به طور کامل ویران شد.

دکتر مهدی زارع، دانشیار پژوهشگاه بین‌المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله که از نخستین ساعات رخداد زلزله در منطقه زلزله زده حضور داشته و طی یک دهه اخیر تحقیقات و مطالعات گسترده ای در خصوص ابعاد مختلف این زلزله مرگبار داشته در یادداشتی که در اختیار سرویس علمی ایسنا گذاشته، مروری دارد بر آموزه‌های زلزله بم از دید جنبش شدید زمین و خطر زمین‌لرزه.

با مشاهده فاصله کانونی برای هر نگاشت لرزه‌یی حاصله از لرزه اصلی و با درنظر گرفتن کانون زمین‌لرزه، ژرفای کانونی زلزله بم 8 کیلومتر برآورد می‌شود. نزدیکترین نگاشت لرزه‌یی به دست آمده در این زلزله به کانون آن شتابنگاشت حاصله در ایستگاه بم است براساس تخمین گشتاور لرزه‌یی، بزرگی زلزله بم Mw = 6.5 محاسبه شد.

گسیختگی‌های سطحی ایجاد شده پس از زلزله بم در در راستای گسل بم و پیرامون شهر بم و بین شهرهای بم و بروات مشاهده شد. راستای گسیختگی‌های سطحی در طول کلی حدود 10 کیلومتر از غرب بروات تا شمال شرق بم دیده می‌شوند. داده های شتابنگاری از زمین‌لرزه بم در 23 ایستگاه شبکه ملی شتابنگاری ایران ثبت شده است.

شتابنگاشت در ایستگاه بم در فاصله کانونی 12 کیلومتری و فاصله سطحی از گسل به میزان یک کیلومتر به دست آمد. بیشینه شتاب پس از پردازش شتابنگاشت، روی مؤلفه افقی به ترتیب775 و623 سانتی متر بر مجذور ثانیه روی مؤلفه های افقی عمود بر گسل و موازی گسل می‌باشد. همچنین بیشینه شتاب پس از پردازش992 سانتی متر بر مجذور ثانیه روی مولفه قائم است.

مشاهدات اولیه جنبش زمین در ایستگاه بم و همچنین بررسی خرابی ها در بم نمایانگر اثر جهت پذیری قائم به دلیل قرارگیری در حوضه نزدیک گسل است. این اثر را می‌توان با مشاهده نگاشت مؤلفه قائم و تغییر مکان‌های شدید به سمت بالا و پایین در هنگام لرزه اصلی بم و از سوی دیگر با تغییر مکان‌های شدید در راستای عمود بر گسل (شرقی – غربی) توجیه کرد.

خرابی ساختمان‌ها و دیوار منازل در جهت یاد شده و همچنین اظهارات اهالی و از نوع جنبش و تکانهای احساس شده نمایانگر چنین اثری میب‌اشد. شدت رو مرکز مهلرزه‌یی زلزله مخرب پنجم دی ماه 1382 بم، در بم I=IX در مقیاس شدت مهلرزه ای EMS98 برآورد می‌شود. این شدت، مقدار خرابی ها را در حد تخریب کامل براورد می کند. در راستای عمود بر گسل کاهندگی سریع جنبش شدید زمین و شدت زمین‌لرزه نمایان است به نحوی که خرابی ها عمدتاً به ناحیه شهری بم محدود می‌شود.

آموخته های زلزله بم را از دید جنبش شدید زمین و خطر زمین‌لرزه را می توان به صورت زیر خلاصه کرد:

1- زلزله بم نشان داد که ساخت و ساز و گسترش شهرهای ایران نزدیک پهنه گسله می تواند به فاجعه ای در حد زلزله بم یا بیش از آن منجر شود. خسارت‌های زلزله بم در محدوده نزدیک گسل بم (سوی شرقی و شمال شرق شهر) بیش از بخش‌های غربی آن بود. تا قبل از زلزله بم وقتی در مورد ممنوعیت ساخت و ساز در تهران و تبریز هشدارداده می‌شد، شاهدی امروزی در ایران برای آن قابل ارائد نبود، ولی به نظر می رسد که زلزله بم حجت را تمام کرده باشد.

هر نوع ساخت و ساز در حریم گسل‌های فعال (که در حاشیه بسیاری از شهرهای ایران قرار دارند) باید ممنوع شود. حریم گسل برای گسل بم با توجه به طول گسل بم و قطعات آن حدود یک کیلومتر به سوی شرق و حدود دو کیلومتر به سوی غرب می باشد. توصیه می شود که در بازسازی و توسعه آینده شهر بم چنین محدوده ای صرفا به توسعه فضای سبز (پارک، زمین ورزشی …) اختصاص یابد. لازم است تا نسبت به تعیین حریم گسل‌های فعال در هر شهربا مشورت با موسسات پژوهشی و کارشناسان زلزله شناسی اقدام لازم صورت گیرد.

2- زلزله بم (1382) نشان داد که ساخت و ساز بر رو و در حریم گسل‌های اصلی و بزرگ، نه فقط به دلیل احتمال گسیختگی مستقیم در محل عبور گسل بلکه به دلیل اینکه در نزدیکی گسل‌های بزرگ امکان بروز جنبش‌های بسیار شدید و در نتیجه تشدید خسارات‌ها و تلفات وجود دارد باید محدود شود. چیزی که در زلزله بم به صورت بروز آثار حوزه نزدیک گسل و تکان های بسیار شدید در راستای قائم (در جهت بالا و پایین) و در راستای افقی در جهت عمود بر گسل بروز کرد.

3- بم شهری بود که در ساعاتی که در آن در روز پنجم دیماه 82 زلزله رخ داد، حدود 70 هزار نفر ساکن بودند که حدود 33 هزار نفرشان کشته شدند (آمار رسمی از 26 هزار و 271 کشته حکایت می کند).

تصور رخدادی با ابعاد زلزله بم در نزدیکی یا در درون محدوده شهری تهران (با هشت و نیم میلیون نفر جمعیت در شب هنگام و 12 و نیم میلیون جمعیت در هنگام روز در سال حاضر)، مناظری از فاجعه به یاد می آورد که بسیار وسیع خواهد بود. موضوع جدی است. باید هم به فکر باشیم و هم با برنامه و به شیوه علمی عمل کنیم.