مناسبات دین و روان از منظر قرآن 1

بخش اول

چکیده

مقاله پیش‌رو در صدد است با بررسی نسبت دین و روان انسان از منظر آیات قرآن‌کریم زمینه تأمل و تدبر بیشتر در این دسته از آیات را فراهم نماید.

در این تحقیق ضمن ارائه تعریفی از دین بر پایه جستاری در آیات قرآن، به بررسی میزان توجه قرآن و آموزه‌های معرفتی، نظیر آموزه‌های اعتقادی، اخلاقی و عبادی، و احکام تشریعی آن به روان انسان پرداخته است؛ و ازآنجاکه دانش روان‌شناسی از مدعیان تبیین رابطه دین و روان است به سه دیدگاه روان‌شناسان دراین‌باره نیز، اشاره شده است.

واژگان کلیدی

دین، روان انسان، تاثیرگذاری قرآن، روان‌شناسی.

واژه دین درلغت

تأمل در معنای دین، درنگی مقدمی است، تا زمینه تأملات بعدی هموار شده، قلمرو تحقیق به‌درستی تبیین شود.

واژه دین در لغت به معانی ذیل آمده است:

کتاب العین، درباره واژه «دین» چنین گفته است: الدّین الطاعة، و دانو الفلانَ ای اطاعوه، والدّین: الجزاء لایجمع لانّه مصدر، والدّین: العاده لم اسمع منه فعلاً الا فی بیت واحد.

یعنی؛ دین به سه معنا آمده است: 1. طاعت و فرمان‌برداری. بنابراین، تعبیر «دانو الفلان» یعنی؛ آنان از وی اطاعت کردند؛ 2. جزا و پاداش، که جمع بسته نمی‌شود؛ 3. به‌معنای عادت که کاربرد زیادی ندارد.

مفردات راغب در معنای «دین» گفته است: والدین یقال للطاعة والجزاء، و استعیر للشریعه، والدّین کالملّه، لکنّه یقال اعتباراً بالطاعة والانقیاد للشریعة. (راغب اصفهانی، 1412: 1 / 323)

در کتاب التحقیق فى کلمات القرآن الکریم (3 / 289) نیز، چنین آمده است: اصل یگانه در این ماده عبارت است از خضوع و فرمان‌برداری در قبال برنامه یا مقررات خاص که اطاعت، تعبد، محکومیت، مقهوریت و تسلیم در برابر امر، حکم یا قانون و یا جزا، همه و همه، از معانی نزدیک و مرتبط با معنای اصلی است.

بنابراین، واژه «دین» در یک عبارت به یکی از معانی متناسب با سیاق جمله و مرتبط با ماده اصلی تفسیر می‌شود؛ مثل جزا، حساب، طاعت، ذلت، عادت، محکومیت و ... . بنابراین، در معنای اصلی ماده (دین) دو ویژگی نهفته است: 1. خضوع؛ 2. در برابر برنامه شریعت بودن.

پس اطاعت و جزا، بدون این دو قید، خارج از این اصل بوده، دین بر آن اطلاق نمی‌شود. (مصطفوی، 1360: 3 / 289)

معنای دین در آرای مفسران

براساس تفاسیر، اهتمام به تعریف دقیق دین و ترسیم قلمروهای آن، معطوف به قرون اخیر است؛ چراکه در تفاسیر متقدم شرح و تفسیر زیادی درباره آن دیده نشده است؛ گویا، معنای ارتکازی آن را روشن، و بی‌نیاز از توضیح و تبیین ‌دانسته‌اند.

بااین‌حال، با توجه به اینکه مفسران معمولاً دیدگاه‌های خود را در تفسیر ترتیبی، ذیل نخستین کاربردهای واژه یا موضوع مزبور بیان نموده و در موارد بعدی به توضیحات پیشین، اتکا کرده‌اند، ما به بررسی آیه چهارم سوره فاتحه،  آیه 256 سوره بقره  و آیه 19 سوره آل‌عمران  پرداخته‌ایم.

با توجه به نظم کنونی آیات، نخستین مورد کاربرد واژه «دین» در قرآن، آیه چهارم سوره فاتحه است که مفسران «یَوْم ِ الدّ‌ِین‌ِ» را به «روز حساب» معنا کرده، و ذیل همین آیه به دیگر معانی واژه «دین» نیز، اشاره کرده‌اند.

اکنون با توجه به تفاسیر، به بررسی آرای مفسران ذیل سه آیه مزبور می‌پردازیم:

1. تفسیر تبیان

«دین» هم به معنای حساب، و هم به معنای جزاست ... برخی نیز، «دین» را به‌ «طاعت» معنا کرده‌اند. افزون بر این، «دین» در اشعار عرب، به معنای «فرمانروایی»، «قهر و استیلا» و «عادت» نیز، آمده است. (طوسی، بی‌تا: 1 / 37)

2. تفسیر تستری

(مَالِکِ یَوْم ِ الد‌ِین‌ِ) به معنای مالک روز حساب است. (تستری، 1423: 1 / 23)

3. تفسیر روض الجنان

«دین» در لغت بر وجوه مختلف آمده است که عبارت‌اند از: جزا، حساب، قهر و غلبه، طاعت و عادت. اما معانی شایسته و درخور واژه، براساس نظر مفسران عبارت‌اند از: حساب، جزا، قهر و غلبه و طاعت. رازی در تفسیر مزبور در ذیل معانی لغوی دین، برای واژه مزبور، معانی متعددی درج کرده است که عبارت‌اند از: جزا، حساب، قهر و غلبه، طاعت و عادت. (رازی، 1408: 1 / 78 و 79)

4. تفسیر کشف الاسرار

گفته‌اند دین در قرآن بر دوازده وجه است: 1. توحید، کقوله تعالی: «إ‌ِنَّ الد‌ِینَ عِنْدَ اللَّه الْإ‌ِسْلامُ»؛ 2. حساب، کقوله تعالی: «ذلِک الد‌ِینُ الْقَیمُ ای الحساب المستقیم»؛ 3. حکم، کقوله: «فی دین الملک ای فی حکمه»؛ 4. ملت، کقوله: «وَ طَعَنُوا فِی د‌ِینِکمْ»؛ 5. طاعت، کقوله: «وَ لا ید‌ِینُونَ د‌ِینَ الْحَقِّ»؛ 6 . جزا، کقوله: «إ‌ِنَّا لَمَد‌ِینُونَ ای مجزئون»؛ 7. حد، کقوله: «وَ لا تَأ‌خُذْکمْ بهما رَأ‌فَةٌ فِی د‌ین‌ اللَّه ای فی حدود اللَّه علی الزنا»؛ 8 . شریعت، کقوله: «الْیوْمَ أ‌َکمَلْتُ لَکمْ د‌ِینَکمْ»؛ 9. شرک، کقوله: «لَکمْ د‌ینَکمْ»؛ 10. دعا، کقوله: «مُخْلِصِینَ لَهُ الد‌ِینَ»؛ 11. عید مشرکان، کقوله: «وَ ذَر‌ِ الَّذ‌ِینَ اتَّخَذُوا د‌ِینَهُمْ لَعِباً وَ لَهْواً»؛ 12. قهر و غلبه. (میبدی، 1371: 1 / 16)

5. تفسیر مجمع البیان

طبرسی در مجمع البیان و ضمن بیان معنای دین در آیه «إ‌ِنَّ الد‌ِینَ عِنْدَ اللَّه الْإ‌ِسْلامُ»، اصل آن را جزا دانسته، معتقد است، طاعت به‌دلیل در برداشتن جزا دین نامیده شده است. (طبرسی: 1372: 2 / 715) افزون بر این، معانی ذیل را برای واژه «دین» برشمرده است: 1. طاعت؛ 2. عادت؛ 3. قهر و استعلا؛ 4. جزا و حساب. (همان: 99)

6 . تفسیر الکشاف

زمخشری با توجه به ارتباط (إ‌ِنَّ الد‌ِینَ عِنْدَ اللَّه الْإ‌ِسْلامُ) با جمله (لا إ‌ِلَهَ إ‌ِلَّا هُوَ) و (قَائِمًا بالْقِسْطِ) معتقد است، دین نزد خدا عبارت است از عدل و توحید. (زمخشری، 1407: 1 / 345)

7. تفسیر ابن‌عربی

«دین» عبارت است از هدایت نشئت‌یافته از نور قلبی، همان نوری که از لوازم فطرت و سرشت انسانی است. (ابن‌عربی، 1422: 1 / 84)

8 . تفسیر القرآن الکریم (صدرا)

«دین» درحقیقت، تسلیم و رضای حاصل از باورهای علمی است. علوم و باورهایی که افاضه الهی بر قلب انسان است ... ازاین‌رو، دین امری باطنی بوده، کسی جز خداوند بر باطن انسان استیلا ندارد. (صدرالمتألهین، 1366: 4 / 190)

9. تفسیر روح المعانی

حقیقت ایمان، هدایت ناشی از نور قلبی و لوازم فطری است. (آلوسی، 1415: 2 / 24)

10. تفسیر الدر المنثور

سیوطی براساس روایتی از ابن‌مسعود، یوم‌الدین را به‌معنای روز حساب آورده است و در حدیثی دیگر از او نیز، نقل کرده است که یوم‌الدین روز حسابرسی خلایق و پاداش‌دهی به اعمال آنهاست. (سیوطی، 1404: 1 / 14)

11. تفسیر نور الثقلین

عروسی حویزی از امام باقر× نقل کرده است: «دین به معنای حساب است». (عروسی حویزی، 1415: 1 / 20)

12. تفسیر التحریر والتنویر

دین، در اصل، به معنای جزا بوده، سپس معانی عرفی دیگری نیز، برای آن قائل شده‌اند که عبارت است از: مجموع عقاید و اعمالی که رسول خدا از طرف پروردگار آورده است و به عمل‌کنندگان به آن نوید بهشت داده، اعراض‌کنندگان به آن را مستحق عقاب دانسته است. در مرحله سوم، واژه «دین» به هر برنامه‌ای اطلاق شده است که داعیه‌داران و رهبرانی دارد که مردم را به تبعیت از آن فرا می‌خوانند! (ابن‌عاشور، بی‌تا: 3 / 46)

13. تفسیر المیزان

در آیه (لا إ‌ِکْرَاهَ فِی الد‌ِین‌ِ) ازآن‌جهت، اجبار و اکراه در دین نفی شده است که دین سلسله‌ای از معارف علمی است که مستلزم انجام مجموعه‌ای از رفتار‌هاست. تعبیر جامع برای این معارف تعبیر اعتقادات است و اعتقاد و ایمان از امور قلبی است که قابل اکراه و اجبار نیست! بلی در کارهای ظاهری و رفتاری، اجبار ممکن است اما در امور قلبی و درونی خیر! (طباطبایی، 1417: 2 / 342)

14. تفسیر الفرقان

دین، در اصل، طاعت و شریعت است (راه و روش اطاعت و بندگی به درگاه خدا) و (اطاعت از شریعت) چنان‌که دین به این معنا 47 مرتبه و به معنای جزا 15 مرتبه در قرآن آمده است؛ البته جزا بر پیروی از شریعت یا عصیان در برابر آن! (صادقی ‌تهرانی، 1365: 1 / 103 و 4 / 222)

15. تفسیر نمونه

واژه «دین»، در اصل، به معنای جزا و پاداش بوده، به معنای اطاعت و پیروی از فرمان نیز، آمده است؛ و در اصطلاح مذهبی عبارت است از مجموعه قواعد، قوانین و آدابی که انسان در سایه آنها می‌تواند به خدا نزدیک شده، ضمن دستیابی به سعادت دو جهان، از نظر اخلاقی و تربیتی در مسیر صحیح گام بردارد. روح دین، همان تسلیم در پیشگاه حق است! (مکارم شیرازی، 1374: 2 / 470)

جمع‌بندی آرای مفسران

می‌توان اذعان داشت، بیشتر تفاسیر، در تفسیر «یوم الدین» به ‌معنای حساب و جزا تصریح کرده‌اند. به‌ویژه، در روایات شیعه و اهل‌سنت، روایاتی در تأیید این معنا آمده است. هرچند، کاربرد مزبور در این پژوهش مدنظر نیست!

گذشته از دو معنای مزبور، بیشترین رأی در تفاسیر یادشده به ترتیب عبارت‌اند از: طاعت، قهر و استیلا، عادت، مجموع عقاید و معارف، توحید، هدایت، تسلیم و رضا، و حکم.

بنابراین، می‌توان گفت، طاعت، فرمانبری و پیروی، واجد بیشترین آرا بوده، درصورت پذیرش آن به‌عنوان معنای محوری «دین» می‌توان سایر معانی مزبور را مرتبط با آن دانست. مثلاً؛ متناسب‌ترین معنا ـ که در این پژوهش نیز، مدنظر است ـ همان معنایی است که مفسران متأخر، مانند ابن‌عاشور در التحریر والتنویر، طباطبایی در المیزان و مکارم شیرازی در تفسیر نمونه به آن اشاره کرده‌اند، که عبارت است از: مجموعه معارف، قواعد و قوانین رسیده از شریعت، که شارع پایبندی فکری و عملی به آن را ضروری دانسته است، و متدینان به آن شریعت خود را ملزم به پایبندی به آن قوانین و معارف، و مکلف به اطاعت و پیروی از آن می‌دانند.

چنان‌که ملاحظه می‌شود، این جمله برایند بیان‌ها و تعریف‌های ارائه‌شده ازسوی مفسران است، نه عین عبارت آنان!