اعجاز نجومی قرآن 1

بخش اول

چکیده

یکی از ابعاد اعجاز قرآن، اعجاز علمی است؛ برخی از مسائل علمی تا زمان نزول قرآن و حتی قرن‌ها بعد از آن، برای مردم ناشناخته بود و قرآن آن را با ظرافت خاصی بیان کرد. از جمله این مسائل، گزاره‌هایی نجومی است؛ مانند: آغاز آفرینش، اجرام آسمانی و پایان جهان که در قرآن به آن‌ها اشاره شده است.

مفسران و نویسندگان در بسیاری از این موارد، ادعای اعجاز کرده‌اند؛ در حالی که شرایط و ضوابط معتبر در اعجاز در آن‌ها وجود ندارد. در این مقاله پس از بیان معیارهای اعجاز علمی، موارد ادعای اعجاز نجومی مطرح و بررسی شده است.

با بررسی موارد ادعایی اعجاز نجومی می‌توان به این نتیجه رسید که اعجاز علمی در سه مورد (جاذبه عمومی، سختی تنفس و کمبود اکسیژن در آسمان و حرکت‌های خورشید) هست و در برخی موارد اگر معیارهای اعجاز علمی فراهم آید، می‌توان آن‌ها را به عنوان مواردی از اعجاز مطرح کرد، مانند: گرچه امروزه می‌توان این موارد را از شگفتی‌های علمی قرآن شمرد، مانند، وجود موجودات زنده در خارج از زمین (شوری/29؛ نحل/49؛ انبیا/4)، گسترش آسمان (ذاریات/ 47) و نقش کوه‌ها در حفظ زمین (نبأ/ 7).

واژه‌های‌ اصلی: قرآن، اعجاز علمی، اعجاز نجومی، تفسیر، کیهان‌شناسی، آسمان، زمین.

مقدمه

قرآن‌کریم معجزه جاویدان پیامبر گرامی اسلام است که برای تربیت و هدایت انسان‌ها از طرف خداوند متعال نازل شده است. این کتاب عزیز از جهات متعددی اعجاز گونه است و فصاحت و بلاغت، قوانین متعالی، برهان‌های محکم، نبود اختلاف و برخورداری از نظم، موسیقی و آهنگ آن دارای اعجاز است.

یکی دیگر از ابعاد اعجاز قرآن، نکات علمی آن است؛ موضوع‌ها و مسائل علمی که تا آن زمان ناشناخته بود و حتی در برخی موارد تا قرن‌ها بعد هم ناشناخته ماند. رهاورد اعجاز علمی، علاوه بر اثبات صدق نبوت پیامبر اعظم اسلام9، اثبات تعارض نداشتن علم و دین و خودباوری مسلمانان است و موجب کنجکاوی و تفکر انسان‌ها در طبیعت می‌گردد. در این مقاله معیارهای اعجاز علمی بیان و آیاتی که درباره آن ادعای اعجاز نجومی شده است، ذکر و بررسی می‌شود.

پیشینه

اعجاز علمی در قرن اخیر و در پی گسترش تفسیر علمی مطرح شد و اعجاز نجومی از زیر شاخه‌های آن است و برخی از دانشمندان و مفسران در کتاب‌های تفسیری یا تک‌نگاری‌ها به آن توجه و مواردی را به عنوان إعجاز نجومی قرآن مطرح کرده‌اند. در زیر به مواردی از آن‌ها اشاره می‌شود.

1ـ ابوالعینین، حسن، من الاعجاز العلمی فی القرآن الکریم.2ـ احمدی، محمود، معجزات قرآن در عصر فضا و کامپیوتر.3ـ پاک‌نژاد، سید رضا، اولین دانشگاه و آخرین پیامبر.4ـ جبالیة، احمد، القرآن وعلم الفلک.5 ـ حجازی، سید عبد الرضا، رسالت قرآن در عصر فضا.6 ـ حلمی الغوری، ابراهیم، العلوم الفلکیة فی القرآن الکریم.7ـ حنفی، احمد، التفسیر العلمی للآیات الکونیة فی القرآن.8 ـ خوئی، سید ابوالقاسم، ترجمه جعفر سبحانی، اعجاز قرآن.

9ـ رضایی اصفهانی، محمد علی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن.10ـ زمانی، مصطفی، پیشگویی‌های علمی قرآن.11ـ زغلول راغب محمد نجار، السماء فی القرآن الکریم.12ـ الزندانی، عبدالمجید، آیات الله فی الافاق.13ـ سادات، محمد علی، زنده جاوید و اعجاز جاویدان.14ـ سعدی، داوود سلمان، اسرا الکون فی القرآن.15ـ سید ارناووط، محمد، الاعجاز العلمی فی القرآن الکریم.16ـ سید جمیلی، الاعجاز الکونی فی القرآن.17ـ الشریف، عدنان، من علم الفلک القرآنی.

18ـ شهرستانی، سید هبة الدین، ترجمه سیدهادی شهرستانی، اسلام و هیئت.19ـ صادقی، محمد، زمین و آسمان و ستارگان از نظر قرآن.20ـ طنطاوی جوهری، الجواهر فی تفسیر القرآن.21ـ لبیب بیضون، الاعجاز العلمی فی القرآن.22ـ ماردینی، عبد الرحیم، موسوعة الاعجاز العلمی فی القرآن الکریم.23ـ ماهر احمد الصوفی، اعجاز القرآن من آیات الله فی السماء.24ـ محمد راتب النابلسی، موسوعة الاعجاز العلمی فی القرآن والسنة.25ـ محمد سامی، محمد علی، الاعجاز العلمی فی القرآن الکریم.

26ـ محمود ابن عبد الرؤوف القاسم، فی مسیرة الاعجاز العلمی فی القرآن.27ـ مخلص، عبدالرؤوف، جلوه هایی جدید از اعجاز علمی قرآن کریم.28ـ مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه.29ـ منصور حسب النبی، الکون والاعجاز العلمی للقرآن الکریم.30ـ نجفی، گودرز، مطالب شگفت‌انگیز قرآن.31ـ نوفل، عبد‌الرزاق، القرآن و العلم الحدیث.32ـ نیازمند شیرازی، یدالله، اعجاز قرآن از نظر علوم امروزی.33ـ همیمی، زکریا، الاعجاز العلمی فی القرآن الکریم.34ـ یوسف الحاج احمد، موسوعة الاعجاز العلمی فی القرآن والسنة المطهرة.35ـ یحیی شامی، علم الفلک، نشر دارالفکر العربی.

مفهوم شناسی

اعجاز

اعجاز از ماده «عجز» است و چند معنا برای آن ذکر شده است:الف: ضعف و ناتوانی (ابن‌منظور، لسان‌العرب،ج9، ص58؛ جوهری، صحاح اللغة، ج3، ص883؛ خلیل، ترتیب العین، ج1، ص 215).ب: درنگ کردن و تأخیر داشتن (مفردات الفاظ قرآن، ج2، ص553).ج: پایان و موخر چیزی (جوهری، همان، ج3، ص883؛ ابن‌فارس، معجم مغاییس اللغة، ج4، ص 233؛ راغب، مفردات الفاظ القرآن، ج2، ص 553).د: فوت و از دست رفتن (طریحی، مجمع‌البحرین، ج4، ص124؛ خوری، اقرب الموارد، ص 747).

با دقت در این معانی می توان گفت معنای اصلی ماده عجز «ضعف» است و معانی دیگر به آن باز می‌گردند، چون معنای مذکور، سبب یا نتیجه ضعف آن می‌باشند. واژه اعجاز، از باب أفعال و به معنای ناتوان کردن است (خوری، همان، ص 747)، زیرا آورنده معجزه دیگران را از آوردن مثل آن ناتوان می کند و ضعف آنان را برای انجام آن آشکار می سازد.

اعجاز علمی قرآن: در این اعجاز عناصر زیر یافت می‌شود.

1. نکته علمی که در موردش ادعای اعجاز شده است، به روشنی از آیه فهمیده شود.2. آن نکته علمی در عصر نزول قرآن با اسباب عادی قابل دسترسی نباشد.3. صحت آن گزاره علمی، بعد از نزول قرآن کشف شود.4. کسی پیش از نزول قرآن، به آن نکته علمی اشاره نکرد باشد.

نکته: اگر قبل از نزول قرآن، به صورت قولی نادر مطرح باشد، شگفتی قرآنی است؛ نه اعجاز قرآن(ر.ک.به: رضایی، پژوهشی در اعجاز علمی‌قرآن، ج1).

5. ‌مطلب علمی که در موردش ادعای اعجاز شده است، تنها احتمال در آیه باشد. البته امکان و حتی وجود کاربرد لفظ در بیشتر از یک معنا در قرآن پذیرفته شده است. برای مثال، عبارتی قرآنی می تواند هم به گزاره‌ای علمی ناشناخته برای مردم اشاره داشته باشد، هم گویای مسئله‌ای باشد که مردم از آن اطلاع داشته‌اند. با توجه به این نکته، در مواردی که آیه علاوه بر مطلب اعجازی، بر مسائل دیگری نیز دلالت دارد، ممکن است خداوند نکته غیر اعجازی را اراده کرده باشد؛ بنابراین نمی‌توان به طور قطع گزاره علمی را به آیه نسبت داد و آن را اعجازی علمی دانست.

موارد اعجاز از نگاه نویسندگان

در بسیاری از تفاسیر و تک‌نگاری‌هایی که در موضوع آیات نجومی قرآن به نگارش در آمده است، موارد فراوانی از ادعای اعجاز وجود دارد که آن‌ها را نقل و بررسی می‌کنیم.قابل توجه این که این کتاب‌ها گاه به صراحت از واژه إعجاز علمی استفاده نمی‌کنند و تعابیری چون، «رازگویی قرآن»، «پیشگویی‌های علمی قرآن»، «اسرار علمی قرآن» (سلیمان، القرآن والعلم، ص53) یا «اخبار علمی قرآن» (نوفل، القرآن والعلم الحدیث، ص 162) را به کار می‌برند.

1) مراحل خلقت

قرآن کریم در آیات فراوانی به مدت آفرینش جهان اشاره کرده است. برخی از نویسندگان بیان‌های قرآن را در این زمینه اعجازی علمی دانسته‌اند.إِنَّ رَبَّکُمُ اللّهُ الَّذِی خَلَقَ السَّماوَاتِ والْأَرْضَ فِی سِتَّةِ أَیامٍ (اعراف/54؛ یونس/3؛ هود/ 7؛ حدید/ 4)، «در واقع پروردگار شما، خدایی است که آسمان ها و زمین را در شش روز آفرید». تعبیر ستة ایام در مورد آفرینش جهان در آیات دیگر (سجده/ 4؛ فرقان/ 59؛ ق/ 38) نیز آمده است.

دیدگاه مفسران

دکتر موریس بوکای با ذکر این نکته که در تورات سخن از شش روز متعارف است و خداوند در روز هفتم به استراحت می‌پردازد و این روز همان فاصله واقع بین دو طلوع یا دو غروب متوالی خورشید برای ساکن زمینی است، به توضیح واژه یوم در آیات خلقت می‌پردازد و آن را به معنای «دوره» می‌داند. او به کار رفتن یوم در این معنا و نیز به میان نیامدن سخن از روز هفتم را از عجایب علمی قرآن می‌داند (بوکای، مقایسه‌ای بین عهدین، قرآن و علم، ص183).

بررسی

مراحل آفرینش جهان، به طور اجمال، قبل از نزول قرآن در کتاب‌هایی مانند تورات (کتاب مقدس/ سفر تکوین/ فصل اول و دوم) نیز مطرح بود و مردم جزیرة‌العرب که با یهودیان مراوده داشتند، به طور طبیعی، از آن مطلع بودند. این نکته به معنای نبود معیار چهارم در این مورد است.

از طرفی همان‌گونه که برخی صاحب نظران بیان کرده‌اند تقسیم‌بندی مراحل آفرینش، امری نسبی و با توجه به اعتبارهای گوناگون است (رضایی اصفهانی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، ج1، ص 128)؛ بنابراین نمی‌توان «ستة ایام» را با تقسیم‌بندی علمی ویژه‌ای تطبیق داد؛ البته این که در قرآن برخلاف تورات، روز هفتم و استراحت خدا مطرح نشده است، نشان از هماهنگی قرآن با علم دارد؛ گرچه در حدّ اعجاز نیست.

2) رتق و فتق

دیدگاه‌های فراوانی درباره آغاز آفرینش و مراحلی که جهان تاکنون پشت سر گذاشته، وجود دارد که یکی از آن‌ها فرضیه «انفجار بزرگ» (Bi ban) است. برخی «رتق و فتق» را اشاره به این مرحله دانسته و آن را معجزه علمی قرآن شمرده‌اند. أَوَلَمْ یرَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَنَّ السَّماوَاتِ وَالْأَرْضَ کَانَتَا رَتْقاً فَفَتَقْنَاهُمَا (انبیاء/30)؛ «آیا کسانی که کفر ورزیدند اطلاع نیافتند که آسمان‌ها و زمین پیوسته بودند، آن دو را گشودیم».

نکته علمی

نظریه «انفجار بزرگ‌» در اوایل قرن بیستم ارائه و با یافته‌های «ادوین هابل» (Edwin hubble) (1919م) تأیید شد (اریک، فیزیک‌نوین، ص51). «جرج لمایتر» (eore lemaiter) بلژیکی و «ژرژ گاموف» (eore amow) روسی از اولین طرفداران این نظریه بودند (نیکلسون، 186 پرسش و پاسخ نجومی، ص 135؛ عدالتی، اصول و مبانی جغرافیای ریاضی، ص 89).

نظریه مذکور که به نظریه «ابر چگال» نیز مشهور است (مکل گراهیل، واژه نامه‌ نجوم و اختر فیزیک، ص20) ادعا می‌کند که جهان آغازی داشت و به انتهایی می‌رسد (عدالتی، همان، ص 89)؛ بنابراین روزگاری «آتش‌گویی» وسیع از گازهای بی‌نهایت چگال و سوزان با بیش از تریلیون‌ها درجه حرارت (جهان چگونه زاده شد، ص22) که بیشتر متشکل از هیدروژن و هلیوم بود، وجود داشت. این آتش‌گوی، 15 میلیارد سال پیش منفجر شد [انفجار بزرگ] و انبساط آن به شهادت تغییر مکان سرخ، هنوز ادامه دارد (عدالتی، همان، ص 89).

با گذشت زمان، تراکم ماده در بسیاری از نقاط این توده منبسط شونده گاز، پدید آمد. این تراکم‌ها، با جذب ماده از محیط اطراف رشد کردند و جهان به توده‌های بسیار عظیمی از گاز، که هریک می‌رفت تا کهکشانی شود، تقسیم شد (ماید، نجوم به زبان ساده، ص155). از بین نظریه‌های موجود، این نظریه از لحاظ علمی مقبول ترین نظریه است.