ذره بینی به نام عیب جویی

یکی از بیماری‌های اجتماعی که مانع جدی در سر راه کمال انسان در حوزه‌های فردی و اجتماعی است، عیب جویی و خرده گیری از دیگران است. خرده گیری، افزون بر آثار زیانبار گوناگون، عامل واگرایی اجتماعی نیز می‌باشد که بزرگ‌ترین خطر برای جوامع بشری است؛ از این رو آموزه‌های قرآنی به این مسئله به عنوان یک چالش جدی در برابر رشد و کمال انسان و جامعه انسانی توجه و اهتمام ورزیده است.

برخی از مردم، از نظر روان شناسی اجتماعی، به بیماری منفی نگری به جای مثبت نگری دچار هستند. آنان به جای آنکه مثبت‌های هر چیزی را مد نظر قرار دهند و نیمه پر لیوان را بنگرند، به نیمه خالی آن اشاره می‌کنند. این شیوه برخورد با مسائل، ریشه در بیماری بینشی و نگرشی دارد و بیانگر شخصیت سست و ناتوانی است که خرده گیران از آن رنج می‌برند. آنان می‌کوشند تا ضعف‌ها و سستی‌های خویش را با ایرادگیری از عیب‌های دیگران و تفحص و جست و جو در خطاهای آنان، بپوشانند.

قرآن انسان‌های ستمگر و متجاوز (1)، فاسق و شخصیت‌های ضد هنجارهای اخلاقی و اجتماعی (2)، کافران با بینش‌ها و نگرش‌های نادرست هستی شناسی و انسان شناختی (3)، گناهکاران و مجرمان (4)، تکذیب کنندگان انسان‌های سالم و درستکار و صادق (5) و منافقان دورو که کارهای خوب را زشت می شمارند و به سرکوفت دیگران تمایل و گرایش دارند (6)، از جمله کسانی می شمارد که به عیب جویی و خرده گیری از دیگران تمایل دارند.

در حقیقت قرآن کسانی را که دارای شخصیت‌های ناهنجار، نامتعادل و بی ثبات هستند، از جمله عیب جویان بر می شمارد؛ زیرا کافران و منافقان نیز همانند مجرمان، گناهکاران، بزهکاران و فاسقان از بیماری‌های چندی از جمله عدم قدرت تحلیل درست واقعیت‌ها و حقایق و مانند آن رنج می‌برند که آثار آن در رفتار و کردار آنان نیز به اشکال مختلف ظهور می‌کند.

آثار و پیامدهای عیب جویی

عیب جویی دارای آثار و پیامدهای دنیوی و اخروی، فردی و اجتماعی است؛ از جمله آن‌ها می‌توان به محرومیت از هدایت الهی و نیز محرومیت از مغفرت الهی و عدم تاثیر حتی استغفار مکرر پیامبر (صلی الله علیه وآله) نسبت به آنان اشاره کرد. (7) کشاندن آدمی به سوی رفتارهای زشت و بدتر که زمینه ساز ظلم و ستم به دیگری می‌شود، از دیگر پیامدهای عیب جویی است. (8) همچنین موجب می‌شود تا آدمی تنها جنبه‌های منفی را ببیند و از جنبه‌های مثبت باز ماند، از این رو در دام فسق و فجور می‌افتد؛ زیرا همه جامعه را در حالتی از فسق و فجور می‌یابد و اندک اندک میل باطنی وی نیز به سوی فسق و فجور کشیده می‌شود و خود نیز در دام آن می‌افتد. (9)

زمینه‌های عیب جویی

احساس کمبود شخصیت و عدم تعادل آن که سبب می‌شود فرد نسبت به خود احساس نامطلوبی داشته و احساس حقارت، کمبود، ناتوانی، سستی و مانند آن در وجودش زیاد شود، از جمله زمینه‌های به وجود آمدن عیب جویی است. تفکر نادرست و بینش باطل و نگرش غلط، بخل و زمینه‌های آن در اشخاص (10) و ثروت اندوزی و دنیاگرایی که سخن چینی و تمسخر و استهزای دیگران می انجامد (11) نیز از دیگر زمینه‌های عیب جویی است که قرآن به آن‌ها اشاره کرده است.همچنین کفر به خدا و پیامبر صلی الله علیه و آله و آموزه‌های وحیانی و تکذیب رسالت پیامبران و آموزه‌های آنان را عامل مهمی در عیب جویی می شمارد؛ زیرا بینش و نگرش باطل و نفی آموزه‌های حقانی الهی، آدمی را به سوی دنیاگرایی و ثروت و قدرت اندوزی می‌کشاند و او را وادار می‌کند که نسبت به کسانی که از آن بی بهره هستند و یا به کارهای نیک و بخشش و انفاق می‌پردازند، خرده گیری و عیب جویی کند. (12)

راه درمان عیب جویی

تحریم عیب جویان و پیروی نکردن از سخنان و رفتار آن‌ها، سعی و تلاش در تغییر بینش و نگرش آنان و ترغیب به انجام کارهای خیر و نیک از جمله روش‌هایی است که می‌توان به وسیله آن‌ها به درمان عیب جویی و عیب جویان پرداخت.

------------------------------------------------------------------------------

پی نوشت ها:

1. حجرات: 11.

2. توبه: 79 و 80.

3. ر. ک: توبه: 77 و 79 و مطففین: 29 و 30 و 36.

4. مطففین: 29 و 30.

5. قلم: 8 و 11.

6. توبه: 77 و 79.

7. توبه: 80-77.

8. حجرات: 11.

9. توبه: 80-77.

10. توبه: 79-76.

11. همزه: 1 و 2.

12. ر. ک: توبه: 80-77؛ مطففین: 36-29 و قلم 8 و 11.