احکام خرید و فروش خون!

خرید و فروش خون

حکم داد و ستد خون از گذشته های دور میان فقها مورد گفت وگو بوده است، ولیکن با نظر بر آثار حیاتی آن در عصر ما می توان گفت موضوعی جدید و جزو مسائل نوپیدای فقهی به شمار می آید. از سوی دیگر، این مسئله از مصادیق آشکار فرمایش حضرت امام خمینی ره مبنی بر «تأثیر دو عنصر زمان و مکان در اجتهاد» است.

اقوال فقها

درباره حکم داد و ستد خون، میان فقها نظرهای گوناگونی وجود دارد. این نظرها عبارت اند از:

1. حرمت مطلق داد و ستد؛

2. تفصیل میان خون نجس و پاک؛

3. حرمت داد و ستد به تنهایی و جواز آن همراه با چیز دیگر؛

4. جواز داد و ستد در مواردی که فایده حلال دارد.

از جمله کسانی که نظر چهارم را پذیرفته اند، امام خمینی ره است.

ما برای نمونه تنها ادله گروه اول را می آوریم:

ادله قائلان به حرمت

1. اجماع

2. خون مالیت ندارد. (چیزى كه فاقد منفعت حلال و ارزش مبادله است، بنابر نظر مشهور، مالیّت ندارد و خرید و فروش آن صحیح نیست .مثلا مثل آسمان که مالیت ندارد و نمی توان آن را خرید و فروش کرد خون هم مالیت ندارد و گرفتن بها در برابر آن، اکل مال به باطل است و این حرام میباشد. توضیح مالیت خون به منافع و فوائد حلال آن بستگی دارد.)

3. خون نجس است. (در میان فقها شکی در نجاست خون وجود ندارد و در مستند بر آن ادعای اجماع شده است. بنابراین، تمامی ادلة دال بر حرمت داد و ستد اعیان نجسه، این مورد را نیز شامل می‌شود)

4. اصالة الفساد (توضیح این است که در هر موردی شک کنیم خرید و فروش صحیح است یا نه، اصل فساد آن است)

5. اعانت بر گناه (یکی از ادله حرمت داد و ستد خون این است که این عمل کمک به گناه و بنابراین حرام است.)

6. آیات

7. روایات (روایاتی که دلالت بر حرمت داد و ستد خون دارند دو دسته‌اند: یک دسته از داد و ستد نجس و یک دسته از داد و ستد خون نهی کرده اند.)

بر تمام این دلائل نقد و بررسیهایی وارد است که البته در این مجال نمیگنجد اما خلاصه سخن این است که با توجه به تحقیقات روشن گردید هیچ یک از هفت دلیلی که برای اثبات حرمت داد و ستد خون اقامه شده است، درست نیست و هریک به اشکالات فراوانی مبتلاست.

و البته در مقابل گروه قائلان به حرمت بسیاری از فقها با اینکه داد و ستد خون نجس را حرام می‌دانند، داد و ستد خون پاک را جایز می‌شمارند.

مقایسه اجمالی آرای فقهای شیعه و سنی

در مقایسه اجمالی میان آرای فقهای شیعه و سنی نکاتی مورد توجه است:

1. بیشتر فقهای شیعه و سنی، خرید و فروش خون را جایز نمی‌دانند، تا آنجا که می‌توان گفت در اصل مسئله، اتفاق و اجماع فقهای فریقین وجود دارد.

2. روش استدلال هر یک از فریقین از جهاتی با یکدیگر متفاوت است.

فقهای اهل سنت تنها از راه اجماع، نجس‌العین بودن و مالیت نداشتن پیش رفته‌اند و اما فقهای شیعه، افزون بر آن سه عنوان، از طریق اصالة الفساد، اعانه بر اثم، اکل مال به باطل، عدم قابلیت انتفاع و آیات و روایات استدلال کرده‌اند. پر واضح است که ادلة فقهای شیعه از نظر کیفیت و محتوا از عمق و گسترة بیشتری برخوردار است.

3. در میان فقهای اهل سنت، تنها راه حل برای جواز فروش، ضرورت و نجات جان انسان است، ولی برخی از فقهای شیعه افزون بر این راه حل، اصل حرمت خرید و فروش را مورد اشکال قرار داده و قائل به جواز شده‌اند؛ که از جمله می‌توان به نظر حضرت امام اشاره کرد.

یک نتیجه گیری کلی پس بررسی های انجام شده

1ـ ملاك و معیار در جواز خرید و فروش خون, داشتن مالیت و منفعت حلال عقلایى است.

2 . خون, چه پاك و چه نجس, داراى فواید حلال و ارزش مبادله است.

3 . صرف (نجاست) خون موجب حرمت خرید و فروش آن نیست و اشكالى ندارد كه چیزى نجس باشد, ولى خرید و فروش آن, حرام نباشد.

4 . خرید و فروش خون, براى (خوردن) حرام است و در آن تردیدى نیست.

5 . تحریم مطلق بیع (خرید و فروش) خون, ظاهراً, دلیلى ندارد; زیرا حرمت در آیات و روایات, با توجه به قرائن موجود, به اعتبار (خوردن) است, نه هر نوع استفاده و بهره ورى از آن. اجماع نیز, بر فرض تحقق, مدركى است و نمى تواند كارساز باشد.

7 . از ظاهر مرفوعه ابى یحیى واسطى بر مى آید كه خریدوفروش خون, به طور مطلق حرام است. سند این روایت, ضعیف است. افزون بر این, ناظر به خریدوفروش براى خوردن مى باشد.

8 . مسأله (نداشتن مالیت), نمى تواند علت حرمت خریدوفروش خون باشد, زیرا گرچه در آن زمان, غیر از خوردن منفعتى نداشته است, ولى اكنون داراى منافع حلال, مهم و عقلایى است.

9 . اگر گفتیم خرید و فروش خون,مطلقا حرام است, فرقى بین خون پاك و خون نجس نیست.

 10. در زمان ما كه خون داراى منافع حلال بسیار است, ظاهراً خریدوفروش آن اشكالى ندارد و از مصادیق اكل مال به باطل نیست.

و چند پرسش و پاسخ در این رابطه:

پاسخ آیة الله خامنه ای دام ظله:

فروش خون اگر به قصد عقلایى مشروع باشد، اشکال ندارد.

پاسخ آیة الله مکارم شیرازی دام ظله:

از هر دو گروه مى توان خون را خرید.

پاسخ آیة الله مکارم شیرازی دام ظله:

به غیر کفّار حربى مى توان فروخت، مشروط بر اینکه نیاز مسلمانان از طریق دیگر حل شود.

پاسخ آیة الله مکارم شیرازی دام ظله: 

خرید و فروش اشیاى نجس در صورتى حرام است که فایده حلالى نداشته باشد، و در حال حاضر که خون براى نجات جان بیماران مصرف مى شود و داراى منافع حلالى است، خرید و فروش آن مانعى ندارد.

آیة الله خامنه ای دام ظله:

با فرض اینکه انتقال خون داراى منفعت عقلایى است، فروش آن مانعى ندارد.