اهمال کاری/بررسی علل، راهکارها و درمان

بحث اهمال کاری، از جمله مباحث به ظاهر کوچک اما بسیار مهمی است که ریشه ای اخلاقی و روانی دارد. در این مقاله نویسنده سعی کرده است که از منظر روان شناختی و با رویکرد رفتار درمانی به این معضل بپردازد و از منظر منابع دینی، نقلی و عقلی، کتاب و سنت نیز آن را مورد توجه قرار دهد.

مسأله اهمال کاری در منابع اسلامی از دیر باز مورد توجه بوده و در روایات و ادعیه درباره آن سخن به میان آمده است. امیدوارم که در این نوشته، قلمرو بحث به روشنی نشان داده شود تا راه بهره وری بیشتر از ایات و روایات به روی ایندگان بازگردد. ناگفته نماند که علمای اخلاق و عرفای اسلامی، پیوسته اهل سیر و سلوک را از ابتلا به این نابهنجاری اخلاقی رفتاری بر حذر می دانسته اند.

این واژه در غرب، به ویژه در عرصه روان شناسی، حدود چهل سال است که مطرح شده است. تنها استاد روانشناسی که تاریخچه اهمال کاری بحث کرده است، پل ت.رینجن باخ می باشد. وی کتابی به نام بررسی تاریخی علل اهمال کاری تألیف کرده است. هر چند موضوع انتخابی او جالب است، اما کمک چندانی برای حل مسأله ارائه نداده است. پس از وی، دو نفر از نویسندگان به نام های آلبرت آلیس و ویلیام جیمزنال، به نگارش کتاب روان شناسی و اهمال کاری همت گماردند که در نوع خود کاری بدیع و قابل ارائه است.

اما دغدغه خاطر نگارنده این است که این آسیب را بازشناسی کرده و راه تحقیق را صرفاً به تجربه محدود نسازد و از راه کارهای وحیانی نیز در این زمینه بهره ببرد.

روان شناسان در تعریف اهمال کاری گفته اند: اهمال کاری این است که کاری را که تصمیم به اجرای آن داریم به اینده موکول کنیم. در یک کلمه می توان گفت که جوهره این آسیب روانی به تعویق انداختن، تعلل ورزیدن، سبک گرفتن و سهل انگاری در کار است. بنابراین، اهمال هم در امور فردی و هم جمعی معنا و مفهوم پیدا می کند، در نهایت می توان گفت: در همه این معانی نوعی این دست تا آن دست کردن نهفته است.

در زبان عربی واژه های «کسل، ضجر» مرادف اهمال کاری است. عناوینی چون «تهاون» و «ابطاء» چندان دور از این واژه نیستند. دو واژه مماطله و «تسویف» نیز مرادف اهمال کاری اجتماعی است که در قول و قرارهای زمانی تحقق پیدا می کند. در کلام صاعد امام سجاد (ع) در دعای ابوحمزه این گونه آمده است: «و قد افنیت بالتسویف والآمال عمری» خدایا من عمرم را به امروز، فردا کردن (در عمل به عهد و پیمانی که با تو داشته ام) و آرزوهای طولانی و بلند، گذرانده ام در دعای کمیل تحت عنوان مطال این گونه آمده است: «و خدعتنی الدنیا بغرورها، و نفسی بجنایتها و مطالی» دنیا به وسیله فریفتن خود و نفسم به جنایت و سهل انگاری هایش مرا گول زده است.

واژه «بطی» به معنی کندی، معنای «اهمال» را می رساند. «و ان کنت بطیئا حین یدعونی» گرچه هنگامی که تو مرا به سوی خود خوانده ای، من کندی (سستی) به خرج داده ام. «او لعلک آلف مجالس البطالین فبینی و بینهم خلیتنی» خدایا! مبادا مرا مأنوس به هم صحبتی آنان که عمر خود را به بیهودگی می گذرانند دیده ای، که توفیق دعا و عبادت را از من گرفته ای؟

بنابراین، اهمال کاری آسیبی روانی استکه از حالات نفس آدمی است. امام علی بن الحسین (ع) در مناجاتی به درگاه خداوند اینگونه از نفس خود گلایه دارند: «الهی الیک اشکوا نفسا بالسوء.... و تسوفنی بالتوبه» خدایا از نفسم شکوه دارم که .... توبه امروزم را به فردا می افکند. امام به روشنی تسویف را از حالات نفس انسانی دانسته اند.

ویژگی های اهمال کار

اهمال کار، تصمیم به انجام کاری می گیرد ولی بدون علت شناخته شده آن را به تعویق می اندازد. این یکی از ویژگی های افراد مذکور است. همچنین بی شک همگان، حتی مبتلایان به اهمال کاری، این آسیب روانی ر انکوهش کرده و از آن تنفر دارند. زیرا این حالت در واقع، مصداق ناسپاسی است، حال آنکه، انسان ها بر مبنای ناسپاسی است، حال آنکه، انسان ها بر مبنای فطرت خود تمایل به سپاسگذاری دارند و به آن اظهار علاقه می کنند. بنابراین، این بیماری را بر خود و دیگران برنمی تابند.

یکی دیگر از این ویژگی ها آن است که اهمال کاری به سرعت به صورت عادت در افراد ظاهر می شود و از نظر آماری، این عادت نزد بیشتر مردم رایج است. آلبرت آلیس و ویلیام جیمزنال می گویند: حدس ما آن است که 95 درصد مردم به این بیماری

مبتلا هستند. پس، درمان آن به سهولت انجام پذیر نخواهد بو. بدین جهت، امام حسن عسگری(ع) می فرمایند: «رد المعتاد عن عادته کالمعجزه» کسی که به چیزی عادت کرده، باز گردانیدن او از عادتش شبیه معجزه است.

ضمناً این بیماری مسری ایت و از حالتی به حالت دیگر و از انسانی به انسان دیگر و از فرد به جامعه و از جامعه ای به جامعه دیگر سرایت می کند، بنابراین، باید به تأثیر و تأثیرات آن توجه جدی داشت، چرا که می تواند به خانواده، جامعه، ملت و فرهنگ یک کشور آسیب رساند. پژوهش های روان شناسی بالینی نشان می دهد که این عادت در جوامع مختلف شایع و روندی رو به رشد دارد.

انسان ها گاه به چیزی آگاهی می یابند و گاه نسبت به آن جاهل اند. امیرالمؤمنین علی(ع) می فرمایند: «... و عالمکم مسوّف» آن که عالم و آگاه است در امور روزمره به اهمال کاری مبتلا می شود و در زمان دیگری به آن معتاد می شود. ولی همه به یک نوع اهمل مبتلا نیستند. بنابراین، اهمال کاری دارای انواع و مراتب متعددی است. می توان گفت: اهمال کاران همگی با صورت مسأله برخورد یکسانی ندارند، چنانچه برخی اهمال کاران اصلاً توجهی به رفتار مسامحه آمیز خود ندارند. در واقع، به نوعی مبتلا به غفلت هستند. بنابراین، باید در انتظار طلوع بیداری آنان ماند یا خود بیدار شوند و یا بیدارشان کنند.

همچنین بعضی به این رفتار خود اعتراف داشته ولی قضاوتش درباره آن ندارند. از آنجا که این افراد به زشتی آن پی برده اند، به فکر اصلاح خود برنمی ایند.

گروهی نیز از اهمال کاری خودآگاهی دارند. ولی آن را چندان زشت نمی شمارند و حتی این برچسب را به خود می پذیرند. درمان ایشان نسبت به گروه های پیشین، قدری مشکل تر است. قرآن کریم این گروه را بیش از همه به خسران و زبان نزدیک دیده است، آنجا که می فرماید: «قل ها ننبئکم بالاخسرین اعمالا، الذین ضل سعیهم فی الحیوة الدنیا و هم یحسبون انهم یحسبون صنعا» [سوره کهف/ 103 و 104]

(ای پیامبر) ایا به شما خبر دهیم که زیان کارترین (مردم) در کارها چه کسانی هستند؟ آن ها که تلاش هایشان در زندگی دنیا گم و نابوده شده، با این حال، می پندارند کار نیک انجام می دهند.

افرادی که به این نارسایی اخلاقی، روانی توجه پیدا کرده و خود را نیز بر این رفتار نابهنجار سرزنش و ملامت می کنند، راهکار درمان و برخورد مناسب با آن را نمی دانند. باید توجه داشت که درست به همین دلیل، میزان تأثیر و ناراحتی اهل اهمال و تساهل نیز یکسان نیست.

آثار اهمال کاری

آثار اهمال کاری را می توان در چند مورد خلاصه کرد: اول این که بیشتر افراد از تأخیر در انجام کار خود و دیگران پشیمان و ناراحتند. دوم آن که اهمال کاران در خود احساس پوچی و بی ارزشی می کنند. حضرت باقرالعلوم (ع) بستر اهمال کاری و تسویف را به دریایی تشبیه فرموده که غرق شدگان در ان ورطه را به هلاکت می رساند: «ایاک و التسویف، فانه بحر یغرق فیه الهلکی»

نکته دیگر این است که در بیشتر گزارش هایی که اهمال کاران داده اند، این نکته جلب توجه کرده که همه از بی اعتمادی به نفس خود گلایه کرده اند.

همچنین استمرار بر اهمال کاری انسان را به وادی حیرت و سرگردانی سوق خواهد داد. چنانچه از امام صادق(ع) به این واقعیت اشاره می فرمایند: «... و طول التسویف حیره»

شخص اهمال کار به چند عارضه مبتلا خواهد شد که برخی از آن ها را ذکر می کنیم:

الف. افسردگی: این بیماری خود گواه نشانه این است که اهمال کار می خواهد خود را از رنج اهمال کاری نجات دهد. افسردگی دارای نشانه هایی چون: خستگی، سردردهای شدید، بی خوابی، فشارخون و زخم معده است.

لازم به یادآوری است تا هنگامی که اهمال کاری به شکل اعتیاد درنیامده، افسردگی ناشی از آن درمان پذیر است. اما هنگامی که اهمال کاری عادت شد، درمان آن بسیار دشوار می شود.

ب . وحشت زدگی درونی، دلهره و احساس ترس های درونی.

ج . بی کنترلی و بریدگی.

ناگفته نماند که ویژگی های مزبور، خود از نشانه های شکست روحی شخص اهمال کار می باشد.

بررسی علل اساسی و ریشه یابی اهمال کاری

اگر بتوانیم اهمال کاری را ریشه یابی کنیم، بی تردید درمان آن سهل و آسان خواهد بود. اینک نوبت آن فرا رسیده که برخی ریشه ها و عوامل اساسی اهمال کاری توجه کرده راهی برای درمان آن بیابیم. روانشناسان چند عامل مهم را برای این آسیب روانی نام برده اند که آنها را در دو دسته کلی، مورد بررسی قرار می دهیم:

1 آسیب ها و نابهنجاری هایی که مربوط به روان شخص اهمال کار است همچون: خودکم بینی، توقع بیش از حد خود، پایین بودن سطح تحمل، کمال طلبی وسواس گونه، اشتیاق به لذت جویی کوتاه مددت، فقداان قاطعیت و عدم اعتماد به نفس

2 آسیب هایی که در ارتباط با دیگر اشخاص و یا محیط اطراف، خود را نشان می دهد مانند: نارضایتی از وضع موجود، عدم تسلط بر کار، نگرش منفی به کار، نگرش غیرواقع بینانه از دیگران، احساس عدم مسئولیت در برابر دیگران، لجبازی با دیگران، اهمال کاری و پرخاشگرری انفعالی، برچسب زدن به این و آن.

الف: آنچه تنها به شخص اهمال کار بستگی دارد:

احساس خود کم بینی: این احساس بر اثر سه برخورد اجتماعی حاصل می شود. اول کسی که از خود توقع دارد که کاری به انجام می رساند، از همه بهتر و کامل تر باشد همیشه رفتار او همراه با ترس، اضطراب و تشویق ناخواسته است. دوم به طور طبیعی همه خواهان جلب محبت دیگران هستند، ولی چون نمی توانند به اوج آن دست یابند، بنابراین، رنجیده خاطر شده و در نهایت نسبت به آنان خصومت می ورزند. سوم اینکه هر کس دوست دارد بر ضعف شخصیت خود غالب اید، اما درصد کمی از انسان ها بر آن فایق می ایند. در نتیجه، به اضطراب و ناامیدی مبتلا می گردند. به نظر می رسد، بهترین درمان برای رهایی از این حالت این است که انسان کاری کند که به حیطه ولایت خداوندی وارد شود تا به آرامشی جدی دست یابد. ولایت به معنای سرپرستی است بر مبنای تحقیقی درون دینی، تعلق تدبیر خداوند بر موودات ذی شعور (مانند انسان) همان ولایت است. تا آنجا که دانسته شده خداوند متعال بر بندگان سه گونه ولایت دارد: ولایت عام، ولایت خاص، ولایت اخص، ولایت عام آن گونه تدبیری است که بر همگان، خواه مؤمن و یا بی ایمان، یکسان اعمال می گردد. اما هر که از ولایت عام خداوند بهره برد و از این نعمت سپاسگذاری کند، خود را در معرض لطف ویژه ی او، یعنی ولایت خاص، قرار می دهد. ولایت اخص، گونه ای برتر با شکری بی حد و حصر است که اختصاص به معصومان (ع) دارد. در قرآن آمده است: «الا ان اولیاء الله لاخوف علیهم و لاهم یحزنون» (یونس 62). اینجاست که با قدرت بی حد و حصر و با شتابی غیرقابل وصف به جلو حرکت می کند.

2 دم بینی: برخی انسان ها زمان کوتاهی از عمر خویش را می بینند. گویا همه چیز امروز است و فردایی وجود ندارد، گو اینکه دم را غنیمت باید شمرد. لیکن برنامه برای اینده نداشتن و تنها به امروز نظر کردن، برنامه ریزی را به مخاطره می اندازد. بسیاری از کسانی که به مادی گرایی تمایل دارند دارای چنین بینشی هستند. چنانچه یاران موسی (ع) وقتی از شر فرعونیان نجات یافتند، هنگامی که عبورشان به گروهی افتاد که در برابر بت ها به سجده افتاده بودند، بی محابا گفتند «اجعل لنا الها کما لهم آلهه» (اعراف 138) ای موسی همان گونه که آن ها دارای بت هستند، برای ما هم الهه ای را قرار بده تا در برابر آن ها کرنش کنیم. همان اندیشه بیمارگونه بالاخره آنان را به گوساله پرستی سوق داد. این گونه افراد در امر دنیا هم موفق وپیروز نخواهند بود. چرا که تنها مزد امروز را می خواهند و به اینده بی توجهند.

3 توقع بیش از حد از خود: اگر شما در رفتار خویش توقع بیش از توان خود را داشته باشید، به ناچار نمی توانید به موقع به وعده ی خود وفا کنید. متأسفانه کامل گراها، ستارگان را هدف قرار می دهند ولی جز هوا چیزی نصیبشان نمی شود. هر چند دقت در انجام کار برای خوب یاد گرفتن لازم است، اما تندروی در این خواسته نوعی آرمان گرایی است که منجر به شکست می شود. گفتاری از مولی علی (ع) گویای همین واقعیت است: به راستی که زیان کارترین مردم در معامله و ناامیدترینشان در تلاش و کوشش کسی است که تن خویش را در راه به دست آوردن آرزوهای خود فرسوده کند...» بی شک توقع بیش از حد از دیگران نیز منجر به شکست و رودررویی خواهد شد. امام علی (ع) در بیان دیگری می فرمایند: «من کلفک ما لا تطیق فقد افتاک فی عصیانه» هر که تو را به آنچه در توان و طاقت تو نیست وادار کند، در حقیقت تو را درگیر با خود کرده است.

4 پایین بودن سطح تحمل: کودک هر گاه از چیزی بدش اید، به وسیله جیغ کشیدن و فریاد زدن ناخشنودی خود را ابراز می دارد. به تدریج هر چه زمان می گذرد و او بزرگ تر می شود، بر اثر تجارب افزوده شده قدرت تحمل پذیری او بالا می رود. برخی در برابر ناملایمات شکیبا و صبورند ولی بعضی ها خیلی زود از کوره درمی روند. به اعتقاد ما میزان تحمل پذیری افراد به سرشت، خلق و خوی، میزان تأثر آن ها، ساختار فیزیولوژی و قدرت اراده آنان بستگی دارد. باید گفت: به طور کلی کسانی که به بزندگی خوش بین ترند، ناملایمات زندگی را آسان تر گرفته و کار برای آنان رنج آور نخواهد.

5 کمال گرایی وسواس گونه: گرچه کمال جویی در نهاد همه انسان ها نهفته شده است و دقت برای خوب انجام گرفتن لازم است، اما کمال گرایی وسواس گونه راه مناسبی برای بالا رفتن کیفیت نیست. چرا که همیشه برایند وسواس جز اضطراب و عقب نشینی در انجام کار چیز دیگر نخواهد بود. حضرت نبی اکرم (ص) در بیانی می فرمایند: «.... یا اباذر ایاک و التسویف بأملک فانک بیومک و لست بما بعده فان یکن غد لک لم تندم علی ما فطرت فی الیوم». ای اباذر، تو را از امروز و فردا کردن به خاطر آرزوی درازت بر حذر می دارم. چرا که تو برای امروزت هستی و نه برای روزهای اینده. بله، اگر [قدر امروزت را دانستی] و برای تو فردایی بود. برای آنچه در آن روز گذشته به دست آورده ای، هرگز پشیمان نخواهی شد.

6 لذت جویی و راحت طلبی: بسیاری از اهمال کاری ها نتیجه لذت جویی آنی و بی تابی در رسیدن به خوشی زودگذر است. برای مثال، کسی که به برنامه های جدی درسی خود بی اعتناست و بیشتر وقت خود را، حتی در ایام امتحانات به بازی، شب نشینی، تفریح و ... می پردازد و یا داوطلب دوره دکتری که به بهانه امتحانات سخت برای ورود به آن، از این فکر صرف نظر کرده و راه پیشرفت را بر خود مسدود می کند و ....

منبع: مجلات حوزه