محوطه تاریخی نقش رستم

نقش رستم یكی از مهم ترین و زیباترین آثار باستانی سرزمین پارس است. این مجموعه در حدود 5/2 كیلومتری تخت جمشید، در كوه حاجی آباد (نقش رستم)، باقی مانده است. در نقش رستم آثار سه دوره مشخص دیده می شود:

1. آثار دوره ایلامی از 600 تا 2000 ق.م

2. آثار دوره هخامنشی از 600 تا 330 ق.م

3. دوران ساسانی از سال 224 تا 651 م.

كتیبه ای نیز از دوران معاصر ( حدود 100 سال پیش ) وجود دارد.

آثار ایلامیان

از دوره ایلامیان نقش برجسته محو شده ای در نقش رستم (نقش هفتم از سمت راست) وجود دارد كه در دوره ساسانی روی آن نقش دیگری از بهرام دوم ساسانی نـَقر ( حك ) شد. این نقش محو شده از دو خدا تشكیل شده كه روی مارهایی نشسته اند و لباس های چین دار به تن دارند. این نقش متعلق به دو مرحله است یكی همزمان با نقش كورانگون در ممسنی و دیگری در دوره ایلامی جدید یعنی هزاره اول پیش از میلاد.

آثار هخامنشی

در نقش رستم آرامگاه ها و معبد آناهیتا از دوره هخامنشیان به جای مانده است.

آرامگاه های هخامنشی

آرامگاه پادشاهان هخامنشی از سمت راست به شرح زیر است:

- آرامگاه خشایارشاه ( 0445-486 ق.)

- آرامگاه داریوش (486-522 ق . م)

- اردشیر اول (424-465 ق . م)

داریوش دوم (405-424 ق . م)

پهنای هر یك از آرامگاه ها 19 و درازی آنها 93/22 متر است و تقریباً در ارتفاع 26 متری قله كوه قرار دارند.

فضای خارجی آرامگاه ها كه عموماً مشابه هم هستند ، دارای مشخصات زیر است:

نقش برجسته پادشاه كه كمانی در دست دارد، در بالای سكو مشهود است؛ این كمان نشانه قدرت است. در برابر پادشاه، نقش اهورامزدا دیده می شود. در این نقش برجسته دو آتشدان تصویر شده اند كه آتش مقدس در آنها در حال سوختن است. در گوشه سمت راست بالای تصویر، نقش ماه مشاهده می شود كه ناپایداری جهان را نشان می دهد.

در پایین سكو، نمایندگان ملل تابعه، تخت شاهی را با دستان خود نگه داشته اند.

ستون هایی نیز دیده می شود كه سر ستون آنها، دارای گاو دو سر مانند سر ستون های تخت جمشید است. تعدادی شیر غـّران در پایین نقش ها دیده می شود كه با یك دسته نیلوفر آبی (لوتوس) تزیین شده است.

درِ ورودی آرامگاه ها به شكل مربع است. این درها در دوران باستان قفل می شدند. برای این كار دو قطعه سنگ بزرگ در پشت آنها قرار می گرفت و به این وسیله مهر می شد. شكل آرامگاه ها نیز مشابه است. تنها تفاوت آرامگاه داریوش كبیر در كتیبه های میخی و آرامی آن است . در این كتیبه ، داریوش، اهورامزدا را ستایش می كند و فتوحات خود را بر می شمارد و از اندیشه های خود سخن می گوید.

راهروی داخل آرامگاه داریوش كبیر به درازای 72/18 و پهنای 70/3 متر است. در این آرامگاه نـُه تابوت سنگی وجود دارد كه در یك ردیف در سنگ كنده شده و به داریوش كبیر، ملكه و سایر بستگان او تعلق دارد. درازا، ژرفا و پهنای این تابوت ها 10/2 × 05/1× 05/1 متر و ضخامت ( سنگ ) هر یك 5/17 سانتیمتر است. سرپوش هر یك از تابوت ها را قطعه سنگ بزرگی تشكیل می دهد.

كعبه زرتشت

در برابر كوه نقش رستم، در قسمتی گود، ساختمان مكعب بسیار زیبایی قرار داد كه آن را كعبه زرتشت، پیامبر ایران باستان می نامند.این ساختمان بسیار هنرمندانه از قطعات بزرگ سنگ، بنا شده است. مهارت و دقتی كه در برش و حجاری سنگ های حجیم سفید و سیاه به كار رفته است، استادی هنرمندان و سبك معماری دوران هخامنشی را به خوبی نشان می دهد. یك ردیف پلكان در جلوی این بنا وجود داشت. از میان این 30 پله، پله های بالایی توسط افراد ناآگاه تخریب شده است. در بالای ساختمان كعبه زرتشت، اتاقی در اندازه 5/2×5/2 متر وجود دارد كه نظریات مختلفی توسط سیاحان، مورخان و ... درباره آن ابراز شده است. برخی از مورخان ذكر كرده اند؛ كتاب اوستا كه بر دوازده هزار پوست گاو نوشته شده بود، در این اتاق نگاهداری می شد. گروهی دیگر بر این باورند كه این اتاق آرامگاه بردیا، پسر كورش بود كه به وسیله برادرش كمبوجیه كشته شد. تنی چند از مستشرقان بر این عقیده اند كه آتش مقدس در این اتاق نگاهداری می شد. اخیراً نیز اظهار شده است كه این بنا رصد خانه بود. در دوران ساسانی در این اتاق اسناد بسیار مهم دولتی نگاهداری می شد. كتیبه ای ساسانی به سه زبان پارسی میانه ( پهلوی ساسانی ) ،  پهلوی پارتی ، و یونانی در اطراف این ساختمان هخامنشی حك شده است. بحث اصلی این كتیبه ها، وقایع تاریخی دوران شاپور اول در جریان جنگ ایران و روم است كه در آن "والرین" ، امپراتور روم شكست خورد و در 262 م. در بیشابور زندانی شد.

كتیبه دیگر در زیر كتیبه شاپور اول و به زبان پهلوی اشكانی و 19 سطر، به دستور كرتیر موبد موبدان نقش شده است. كرتیر ضمن معرفی خود و القابش به شرح خدماتی كه در راه دین زرتشت انجام داده ، پرداخته و از رسیدنش به جایگاه موبد بزرگ و دادور تمام كشور و سرپرستی معبد آناهیتا سخن رانده است.

آثار ساسانی نقش رستم

آثار دوره ساسانیان در نقش رستم شامل نقش برجسته های چندگانه است. این آثار عبارت اند از:

نخستین نقش

روبه روی نقش رستم، در برابر پلكان ورودی، قسمتی وجود دارد كه در دوره ساسانی حجاری شد اما نقوشی بر روی آن حك نشده است. درازی این محل 10 متر و ارتفاع آن 5 متر است و حدود دو متر بالاتر از سطح فعلی حجاری شده است. به نظر می رسد كه این اثر متعلق به اواخر دوره ساسانی باشد كه قصد داشتند حوادث مهم دوره ساسانی را بر آن نقش كنند. عمق این فضا نسبت به سایر آثار ساسانی بیشتر است و تردیدی وجود ندارد كه حفاظت بیشتر از این طرح مد نظر بوده است.

در قسمتی از این فضا كتیبه ای 20 سطری حك شده كه مالك زمین های كشاورزی اطراف نقش رستم، و نحوه تقسیم آب را در آن مشخص كرده است. این كتیبه به زبان فارسی و بسیار جدید و فاقد ارزش تاریخی است.

دومین نقش

پس از اولین حجاری، در سمت غرب، دومین نقش ، تاجگذاری نرسی (340 – 294 م ) را نشان می دهد.

در این نقش نرسی حلقه قدرت را از دست آناهیتا ( یكی از خدایان ) دریافت می كند. نرسی در این نقش تاجِ گوی مانندی دارد كه بالاتر از تاج آناهیتا است. این امر شأن و عظمت نرسی را نشان می دهد. نرسی بالا پوشی روی شلوار چین دار خود پوشیده و زینت آلات، تاج، لباس و... وی در حجاری دارای ارزش هنری بسیار بالایی است.

پشت سر پادشاه، وزیر اعظم ایستاده و انگشت سبابه دست راست خود را به رسم آن دوران، برای احترام در برابر پادشاه نگاه داشته است. آناهیتا به صورت زنی در سمت راست حجاری شده كه دارای لباس بلند تا كمربند و گردن بند مروارید است. موهای مجعد او بر فراز تاج قرار دارد.بین نرسی و آناهیتا كودكی ایستاده كه احتمال دارد ولیعهد یعنی هرمز دوم باشد. نقش صورت این كودك آسیب دیده است.

سومین نقش

در این نقش برجسته بهرام دوم (298 – 276 م ) در حال نبرد است و سوار بر اسب، چهار نعل با نیزه به سوی دشمن حمله می كند. نیزه دشمن شكسته است. پارچه زین ( برگستوان ) اسب با لگام در اطراف گردن اسب جمع شده و یك تیردان بلند نیز نزدیك پای راست شاه بسته شده است. اسب بهرام یك سرباز رومی را كه در صحنه جنگ به خاك افتاده، با پا لگدكوب می كند.

این نقش دو صحنه را مجسم می كند كه با خطی برجسته از هم تمیز داده می شود. پشت سر بهرام یك سرباز ایرانی پرچمی را به اهتراز در آورده است. یك قطعه چوب به صورت افقی در بالای پرچم قرار دارد و به وسیله سه گوی، یكی در وسط و دو گوی دیگر در انتهای چوب مشاهده می شود. دو قطعه پارچه ابریشمی از قسمت فوقانی پرچم آویزان است. این نشان، فرمان حمله بود.

چهارمین نقش

این نقش، شاپور اول را نشان می دهد كه والرین امپراتور روم را شكست داده است. این پیروزی در سال 263 م  رخ داد.

از لحاظ هنری این نقش زیباترین نقش دوره ساسانی « نقش رستم » است. در این نقش برجسته « سیریادیس » كه یك پناهنده رومی است، عنوان امپراتوری را از طرف شاپور دریافت می كند. امپراتور والرین دست ها را برای پوزش در برابر شاپور بالا نگه داشته و در برابر وی زانو زده است. شكوه وی با لباس ، زینت آلات، افسار و زین اسب، گردن بند، دست بند و تاج شاهی و آرایش موهای وی كه حالت غرور آن مشخص است، نشانگر مهارت حجاران ساسانی است.

در پشت سرشاپور، كرتیر حضور دارد كه انگشت دست وی به حالت احترام نشان داده شده است. پشت سر شاپور كتیبه ای نـَقر( حك )  شده كه ادامه كتیبه كعبه زرتشت است.

پنجمین نقش

زیر آرامگاه اردشیر اول دو نقش وجود دارد: نقش بالایی، آذر نرسه یا شاپور ذوالاكتاف ، تقریباً محو شده است. نقش زیرین ، هرمز دوم است و صحنه پیروزی این پادشاه را بر دشمن نشان می دهد.

در این نقش برجسته ، هرمز دوم با اسب ، چهار نعل بر دشمن خود كه رومی است، تاخته و اسب او را سرنگون كرده است. در این نقش ، دشمن رومی دارای ریشی بریده است و كلاهخود بر سر دارد.

تیردان بندی در كنار پای راست پادشاه دیده می شود و اسب وی به نحو جالبی با زینت آلات پشمی تزیین شده و گره خورده است. پشت سر پادشاه یك شاهزاده ساسانی یا یكی از بزرگان حضور دارد كه پرچم ساسانی را به اهتزاز در آورده است

ششمین نقش

زیر آرامگاه داریوش دوم و رو به روی كعبه زرتشت، نقشی احتمالاً از شاپور دوم (379 - 309 م)  وجود دارد. در این نقش ، سواری كه دارای تاج است، نیزه خود را بر گردن دشمن فرو كرده و هر دو ، زره به تن دارند.

هفتمین نقش

این نقش به دو دوره متفاوت تعلق دارد؛ یكی دوره ایلامی مربوط به 700 سال پیش و دیگر نقش بهرام دوم (294 -274م) كه روی نقش ایلامی حك شده است.

در این نقش پادشاه در حالی كه شمشیری را به نشانه قدرت با دو دست گرفته، در میان اعضای خانواده سلطنتی ایستاده است. تاج پادشاه با بال عقاب به نشانه رب النوع ( خدای ) پیروزی تزیین شده است. در سمت چپ بهرام دوم، چهره ی سه شخصیت در حالی كه به بهرام می نگرند، نقش شده است. نخستین فرد از سمت راست یك شاهزاده است و دو نقش دیگر كلاه هایی با سر گاو و پلنگ دارند كه احتمال دارد ملكه و شاهزادگان باشند. برخی اظهار نظر كرده اند كه این نقش، نقش آناهیتا است. سمت راست پادشاه بزرگانی حضور دارند كه انگشت دست خود را در برابر پادشاه به حالت احترام نگاه داشته اند.

هشتمین نقش

در این نقش، تاجگذاری اردشیر بابكان (239-224 م ) تصویر شده است. در این جا اردشیر و اهورامزدا بر دو اسب كوچك سوارند و اردشیر در حال گرفتن حلقه قدرت یا اورنگ پادشاهی از اهورامزدا است و اردوان پنجم پادشاه اشكانی را زیر پای اسب خود لگدكوب می كند. اهورامزدا نیز اهریمن را كه دو مار از پیشانی او بیرون آمده، لگدكوب می كند. در این نقش ، اردشیر با اهورامزدا، برابر است. روی سینه های اسب اردشیر بابكان و اهورامزدا ، دو كتیبه ، هر یك به سه زبان یونانی، پهلوی اشكانی و ساسانی حك شده است. ترجمه ی متن فارسی میانه كه بر سینه اسب اردشیر حك شده چنین است: «این است پیكر مزداپرست، خداوندگار اردشیر، شاهان شاه ایران كه چهر از ایزدان دارد، فرزند خدایگان پاپك شاه». متنی كه بر سینه ی اسب اهورامزدا حجاری شده، به فارسی چنین ترجمه می شود: « این پیكر از ایزد اهورامزدا است». پشت سر شاه یكی از سرداران بزرگ ایران به صورت نیم رخ با نشان غنچه گل روی كلاهش در حالی كه با دست راست مگس پرانی را بالای سر اردشیر گرفته، به طرز با شكوهی حجاری شده است.

استودان ها ( محل نگهداری استخوان های بزرگان )

دو چهار طاقی كوچك كه از سنگ كوه بر كنار راه تراشیده شده است، قبلاً به عنوان آتشدان شناخته می شد. امروزه نظر بر این است كه این دو جایگاه "استودان" یا محل نگهداری استخوان های پاك شده ی دو تن از بزرگان ساسانی بود.

علاوه بر این در دامنه پایین كوهستان حفره های مكعب شكلی در سینه ی كوه تعبیه شده است كه اصلاً برای نهادن استخوان مردگان شكل گرفته بود. برخی از این استودان ها دارای كتیبه هستند و همگی به قرن هفتم و هشتم میلادی تعلق دارند.

محوطه تاریخی نقش رجب

در مسیر تخت جمشید به سوی آباده و اصفهان، در حدود دو كیلومتری تخت جمشید، در دامنه ی كوه رحمت ، نقوشی از اردشیر بابكان و شاپور اول حجاری شده كه به دلیل شهرت محل به « نقش رجب » ، چنین نام گرفته است. مرحوم « فرصت الدوله شیرازی » در كتاب آثار عجم نوشته است كه آن را نقش قهرمانان نیز می خوانند. آثار نقش رجب شامل چهار نقش برجسته است: در تصویر روبه رو اردشیر بابكان مجسم شده است كه حلقه سلطنت را از اهورامزدا می گیرد. جلوی آنها نقش بهرام نوه اردشیر و ایزد بهرام به صورت هركول دیده می شود. پشت سر اهورامزدا نقش دو بانو در حال احترام حجاری شده كه احتمالاً ملكه اردشیر و ندیمه اش هستند. یكی از بزرگان در پشت سر اردشیر با مگس پران همراه شاهزاده شاپور ولیعهد اردشیر به حال كُرنش ایستاده اند. تصویر دیگر كمی عقب تر از این نقش كنده شده و نیم تنه ی " كرتیر" موبد معروف و مقتدر اوایل دوره ساسانی و كنار او یك كتیبه مفصل پهلوی از او دیده می شود. كتیبه ای هم در این نقش وجود دارد كه قسمت هایی از آن محو شده اما آنچه خواندنی بود، این چنین است: «آیین زرتشت از بین رفته بود من كه شاهنشاهم آن را از نو برقرار نمودم». دو نقش برجسته ی دیگر به شاپور اول فرزند اردشیر بابكان تعلق دارد. نقش سمت راست مظهر اهورامزدا را سوار بر اسب نشان می دهد كه حلقه شهریاری را به شاپور كه او هم سواره است، می بخشد. نقش سمت چپ ، شاپور را سوار بر اسب همراه نه نفر از فرزندان و بزرگان كشور كه همه پیاده و پشت سر او هستند، نشان می دهد. علامت شاهزادگان و خاندان های بزرگ بر كلاه های چند نفرشان نمودار است