مجموعه ساسانی فیروزآباد

قلعه دختر

اردشیربابكان ، سر سلسله ساسانی، پس از كشتن والی فارس و تسخیر تمام فارس، منطقه فیروزآباد را كه از نظر سوق الجیشی دارای ویژگی های مثبتی بود، انتخاب كرد.

دشتی كه شهر فیروزآباد كنونی در آن قرار دارد، تقریباً دایره وار است و اطراف آن را كوه ها فرا گرفته اند و تنها راه ورود به این دشت، راه تنگاب به طول 30 كیلومتر است كه رودخانه تنگاب در آن وجود دارد. به همین دلیل نخستین اثری كه توسط اردشیر در این منطقه ساخته شد، ساختمانی است بر فراز كوه تنگاب كه امروزه به نام «قلعه دختر» مشهور است. این قلعه با 2300 متر زیربنا، دارای تالاری به وسعت 14 متر مربع و 18 متر ارتفاع دارد. این تالار گنبددار است و اتاق های جنبی آن را به صورت قلعه ای در آورده است. قلعه دختر از سه سطح تشكیل شده است. سطح زیرین محل زندگی نگاهبانان و انبار بود. حیاط ساختمان ها با اتاق ها  و تالارها، در سطح دوم وجود دارد كه درباریان و بزرگان در آن مستقر می شدند. طبقه سوم بنای شاهی بود و اردشیر بابكان در بدو ورود به فیروزآباد در این طبقه زندگی می كرد. دو حلقه چاه در كف حیاط قلعه دختر وجود داشت كه تا كف رودخانه كه حدود 200 متر ژرفا دارد، می رسید.

امروزه روی این دو حلقه چاه پوشیده شده و جای آن مشخص نیست. كاخ از سنگ لاشه و ملات گچ ساخته شده و آثار برج و سوراخ های دیده بانی در دیوارها دیده می شود. سه دیوار دفاعی با سنگ و گچ در دامنه كوه از این كاخ محافظت می كرد و در هر قسمت از دیوارها، اتاق های نگهبانی وجود داشت. هنوز آثاری از این اتاق ها باقی است. در قسمت هایی، این دیوارها بر لب پرتگاه قرار دارد كه موقعیت استراتژیك این كاخ را دو صد چندان می كند. راه ورودی توسط پلكانی به كاخ منتهی می شد. این پلكان اخیراً تجدید بنا شده است. از آنجا كه این كاخ گنجایش یك لشكر سرباز داشت، بعد از اسلام نیز مورد استفاده بود. برفراز كوه و در مجاور قلعه دختر، آثاری وجود دارد كه به نام نقاره خانه شهرت دارد و از دوره ساسانیان به جای مانده است.

نقش تنگاب

رو به روی قلعه دختر، در پایین كوه، در سمت راست رودخانه تنگاب به سوی فیروزآباد، در كوه نقش برجسته ای به ابعاد 5×3 متر و به بلندای چهار متر از كف رودخانه كنده شده كه در بین مردم منطقه به نقش رستم مشهور است.

در این نقش، مراسم تاج گذاری اردشیر بابكان دیده می شود و مظهر میترا (مهر) حلقه قدرت را به اردشیر ارزانی می دارد. پشت سر اردشیر كودكی وجود دارد كه احتمالاً ولیعهد یعنی شاپور اول است و سه نفر از بزرگان در كنار این كودك به حالت احترام ایستاده اند. در این اثر، كتیبه ای بین اردشیر بابكان و مظهر میترا وجود دارد كه حروف آن محو شده است.

نقش برجسته جنگ تن به تن (نقش پیروزی)

در فاصله دو كیلومتری نقش برجسته تنگاب و در همان سمت كوه، نقش برجسته ای وجود دارد كه به نقش برجسته جنگ تن به تن و یا دف و چنگ مشهور است و از سده سوم میلادی به جای مانده است.

این نقش برجسته در سه قسمت از شش نفر شكل گرفته است؛ یكی از آنها به قولی اردشیر بابكان است، در زیر آن شاپور حریف خود را از پا در آورده و سومی دو نفر سپاهی هستند كه یكی، دیگری را از روی اسب به زیر می كشد. این نقش از لحاظ هنری بسیار ظریف و ارزنده است.

جاده ساسانی

در قسمتی از دره رود تنگاب و نزدیك قلعه دختر، قسمتی از كوه را در دوره ساسانیان تراشیده اند و جاده ای به صورت سنگفرش درست كرده اند. تردیدی نیست كه این جاده یكی از بزرگ ترین خطوط مواصلاتی شهر استخر به خلیج فارس از راه بندر سیراف (بندر طاهری امروزی) ، لار و بندرعباس بوده است.

شهر اردشیر كوره

اردشیر بابكان پس از تسلط بر اردوان، آخرین پادشاه اشكانی، دشت فیروزآباد را كه حالت باتلاقی داشت، با كشیدن دیواری به درازای چهار كیلومتر و بلندای 8/1 متر و كندن تونل، زه كشی كرد و شهر «اردشیر كوره» را كه به معنی «شكوه اردشیر» است، به صورت دایره ساخت. هنوز قسمتی از این دیوار وجود دارد.

این شهر به صورت دایره ساخته شد تا نمادی از جهان آن روز و نشانگر آن باشد كه اردشیر مالك جهان است. قطر اولیه شهر 450 متر بود و بعدها كه شهر گسترش یافت، قطر آن به دو كیلومتر رسید. آثار خندق این دوره و دیوارهای آن وجود دارد. احتمال دارد كه این شهر در سده نهم یا دهم ه.ق ویران شده باشد.

اردشیر كوره دارای چهار دروازه بود: دروازه هرمز در شمال، دروازه اردشیر در جنوب، دروازه مهر یا میترا در شرق ، و دروازه بهرام در غرب.  نام شهر اردشیر كوره بعدها به ایالت آن هم اطلاق شد، اما در دوره بهرام گور، این شهر «گور» نامیده شد. با فتح شهر در صدر اسلام، واژه عربی « جور» برای آن در آثار نوشتاری به كار می رفت، اما مردم همان «گور» را به كار می بردند. مقدسی در « احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم » آورده است: در زمان عضدالدوله دیلمی (دوره سلطنت 373 - 388 ه . ق) هر بار كه او به گور می رفت، مردم می گفتند: « مـَلِك به گور رفت» كه به كنایه یعنی « پادشاه مُرد ». به همین دلیل عضدالدوله اسم شهر را به فیروزآباد تغییر داد. « فیروز» نام عضدالدوله پیش از پادشاهی بود.

منار میلو

در مركز دایره، ساختمانی باقی مانده كه هم اكنون مردم فیروزآباد آن را منارمیلو می نامند.

این منار از سنگ خارا و گچ درست شده و ارتفاع كنونی آن 33 متر است. قسمت پایین هر ضلع منار 11 متر است. در دوره آبادانی و شكوه، بلندای منار 78 متر و هر ضلع آن 18 متر بود. بنابر نظر باستان شناسان، بر فراز این منار، در هر سمت ، دو اتاق و یك ایوان وجود داشت و آب را از شش كیلومتری به بالای منار هدایت كرده بودند كه به صورت فواره بود. برای این منار كاركردهای متفاوتی مطرح شده است؛ برخی آن را به عنوان سمبل قدرت پادشاه می شمارند و گروهی بر آنند كه برای ارتباط با قلعه دختر ، این منار بر پا شده بود. برخی نیز آن را محل نیایش آتش می دانند. این منار در آن زمان، گنبد گیرمان نام داشت.

تخت نشین

در جنوب شرقی منار و به فاصله حدود 100 متری آن ، آثار بنایی وجود دارد كه قطعات بزرگ سنگ، غیر از شالوده آن، در اطراف پراكنده و علامت حجاران ساسانی بر روی بعضی از آنها مشخص است. آثار دو استخر در جنوب این كاخ هنوز وجود دارد. امروزه بقایای این بنا را «تخت نشین» می نامند و از آنجا كه فرم اصلی آن به صورت چهار طاقی بود، كاربری آن را احتمالاً آتشكده می دانند.

كاخ اردشیر بابكان

اردشیر بابكان نزدیك مدخل تنگاب، در كنار چشمه ای كه دریاچه ای به قطر 50 متر را به وجود آورده، كاخی ساخت كه در سده های میانه «آتشكده» محسوب می شد. این كاخ كه از كاخ های ییلاقی اردشیر بابكان بود، یكی از بناهای بزرگ، با ابهت و كم نظیر دوره ساسانی است و نخستین بنای طاق دار ساسانی محسوب  می شود. زیر بنای این كاخ 115×55 متر است و اطراف آن را ساختمان ها و دیوارهایی پوشانده كه آثار آن هنوز باقی است. مصالح این كاخ از سنگ لاشه و ملات گچ است. كاخ دارای سه ورودی است و ورودی اصلی در سمت جنوب قرار دارد. در شرق و غرب حیاط ، در هر دو طرف دو اتاق با طاق گهواره ای وجود دارد. دو ایوان در شمال و جنوب این بخش ساخته شده كه پشت ایوان شمالی سه تالار گنبددار مربع شكل جای دارد.  یكی از تالارها دارای گنبدی با دهانه باز است.

تزئینات  به كار رفته در این تالارها قابل مقایسه با تزئینات  كاخ " تچر" تخت جمشید است و ابعاد بزرگ سه تالار این كاخ آدمی را به تعجب وا می دارد.كاخ دو طبقه بود و بعد از تالارها، ایوانی رفیع یادآور ایوان های بزرگ دوره اشكانیان است. در هر طرف ایوان دو تالار با سقف های گهواره ای دیده می شود. اندازه اتاق های این كاخ با اندازه اتاق های قلعه دختر برابر ، و طرح هر دو بنا مشابه است. آثار گچ بری های دوره ساسانی ، در این ساختمان  به قوت خود باقی است و ستون هایی مشابه ستون های نمای خارجی، در داخل نیز به كار رفته است. زیر بنای كاخ با بركه ی آن 8496 متر مربع است. برخی از قسمت های سالم مانده كاخ در سال های اخیر از سوی سازمان میراث فرهنگی كشور بازسازی و تعمیر شده است.

سایر آثار اطراف كاخ

آثار بنای آشپزخانه در پشت كاخ، تل نقاره خانه در مجاورت كاخ و قلعه حسن آباد و برخی روستاهای باستانی دیگر در اطراف كاخ وجود دارد. بنای امامزاده جعفر در محدوده ی شهر قدیم كه از دوره ایلخانی باقی مانده و با سنگ قبرهای بسیار جالب كه یكی از آنها تاریخ 741 ه. ق را دارد ، از آثار دیگری است كه در اطراف این كاخ وجود دارد.

كاخ ساسانی سروستان

حدود نـُه كیلومتری جنوب شهر سروستان در میان دشتی وسیع و در مسیر روستای نظرآباد، ساختمان بزرگی از سنگ و گچ وجود دارد كه دارای ایوان، اتاق و راهروهای چندی است. "واندنبرگ" این ساختمان را از آثار بهرام گور یا بهرام پنجم ساسانی (438-420م.) می خواند كه توسط مهرنرسی وزیر او ساخته شده است. این بنا كه از با شكوه ترین كاخ های ساسانی است، جنبه تقدس هم داشته و شامل یك ایوان ورودی و گنبدی در مركز و حیاط است. در این كاخ نسبت به بناهای دیگر این دوره از فن معماری پیچیده و كامل تری استفاده شده است.

نمای اصلی بنا در ضلع شرقی قرار دارد كه شامل یك ایوان مركزی و دو ایوان كوچك تر در دو طرف است. ایوان مركزی به تالار اصلی و پس از آن به چهار حیاط متصل می شود كه فضای میانی بنا را تشكیل می دهند. در دو طرف ، دو اتاق گنبددار مشاهده می شود و دیوار جنوبی تالار مركزی به یك ایوان جانبی خارجی راه می یابد. در دو طرف این بنا دو اتاق  باریك با طاق گهواره ای قرار دارد كه مقابل هم قرار نگرفته اند.استفاده از فیلپوش (سقف هایی كه دارای ستون هستند) برای قرار گرفتن گنبدها روی بنا به وضوح دیده می شود. در سال های گذشته این بنا مرمت شد و این امر در كند شدن روند تخریب آن مؤثر بوده است.

محوطه تاریخی بیشابور

در 23 كیلومتری غرب شهر كازرون و در كنار رودخانه شاپور، ویرانه شهر بیشاپور قرار دارد. این شهر در ایران باستان بر سر جاده شاهی شوش تخت جمشید و استخر و اردشیر كوره به تیسفون واقع بود.

این شهر به دستور شاپور اول توسط یك معمار سوری به نام «اپسای» دبیر طراحی و ساخته شد. دو ستون در مركز این شهر وجود دارد كه روی یكی به خط اشكانی و خط ساسانی، تاریخ ساخت شهر را 266 م. ثبت كرده است. اما ذكری از نام شهر نشده است. از این رو نویسندگان گوناگون، اسامی متفاوتی برای شهر ذكر كرده اند؛ از جمله «وه شاپور» یعنی وجه نیكوی شاپور، « بی شاپور» به معنی اعلیحضرت شاپور، «به شاپور»، «یه شاپور» و «به از اندیو شاپور» به معنای شهر بهتری از انطاكیه، كه به عنوان نام اصلی این شهر پذیرفته شده است.

كاوش های باستان شناسان از سال 1314 شمسی در این شهر آغاز شد و تاكنون ادامه دارد. این شهر حدود 800 متر پهنا و 5/1 كیلومتر درازا داشت و مركز شاهنشاهی شاپور اول و اوج شكوه امپراتوری ساسانیان بود. تردیدی نیست كه شهر اردشیر كوره، یعنی پایتخت اردشیر بابكان، رضایت خاطر پسر وی شاپور اول (727- 242 م) را تأمین نمی كرد. از این رو او اقدام به ساخت این شهر كرد.

      

با توجه به طبیعت زیبای دشت شاپور و نیز رودخانه شاپور و همچنین مجموعه مكتب های هنری و فنی و معماری جدیدی كه در شهر بیشاپور آن زمان، به وجود آمد، مردم گروه گروه، برا ی دیدن و تماشای شهر می آمدند. به همین دلیل بیشابور سرآمد همه شهرهای ساسانیان بود.نقشه شهر چنان رسم شده بود كه تمامی خیابان های شمالی، شرقی، جنوبی و غربی در مركز شهر یكدیگر را قطع كنند و در زوایای قائم، خیابان ها، كوچه ها و محله ها به نحوی محدود بودند كه خانه بزرگان و اشراف شهر در وسط باغ  و باغچه قرار می گرفت. شكل شهر، بر خلاف شهر اردشیر كوره، به صورت مستطیل است و این از ویژگی های اقلیمی است كه در ساخت شهر در نظر گرفته شده است. این شهر از سه بخش تشكیل شده است: بخش اصلی كه توسط یك حصار مستحكم محصور بود شامل بناهای مذهبی و حكومتی است كه مهم ترین آن ها معبد آناهیتا، تالار تشریفات، ایوان و حیاط موازئیك و كاخ والرین است. بخش دوم شامل بخش نگهبانی یعنی قلعه دختر است كه بر فراز یك بلندی مشرف بر شهر قرار دارد. بخش سوم خارج از حصار را در بر می گیرد. از مهم ترین آثار باقی مانده از این بخش می توان از ستون های یادبود، مدرسه ای از دوره ی آل بویه، دارالاماره، مسجد و حمام های بیشابور نام برد. بیشترین آثار موجود در این بخش به دوره ی اسلامی تعلق دارد . شهر بیشابور تا قرن پنجم ه. ق رونق داشت.

برج و باروی شهر

در جبهه شمالی شهر، حصار شهر به قطر 9 متر با قلوه سنگ و ملات گچ دارای برج هایی به قطر 730 سانتی متر و به فاصله 40 سانتی متر است. كه جای شكاف های تیراندازی (مزقل) در آنها دیده می شود.

در دوره دیگری كه به نام دوره دوم بیشاپورمعروف است، تغییراتی در این دیوار و حصار به وجود آمد و برخی از برج ها حذف و فاصله بین آنها به  8 متر تبدیل شد. دور شهر نیز خندق وجود داشت.

ساختمان تابستانی

در جایی كه یكی از برج ها بریده شد، درست در مقابل تنگ چوگان كه وزش باد زیاد است، ساختمانی در دوره دوم ساخته شد كه مورد استفاده دقیق آن هنوز مشخص نیست. از آنجا كه این ساختمان در محل وزش باد قرار  دارد و خنكای باد در تابستان آن را دلپذیر می سازد، به نام ساختمان تابستانی شناخته می شود.

تالار تشریفات

در جنوب شرقی معبد آناهیتا و در فضایی به مساحت 781 متر مربع ، تالار تشریفات قرار دارد. این تالار از چهار ایوان متقابل و متقارن تشكیل شده كه بر فراز آن گنبدی شلجمی شكل به بلندای 25 متر قرار دارد. صحن مركزی تالار به اندازه 23×23 متر و بنای آن كلاً به صورت چلیپا ( صلیب ) با 64 طاقچه است.

ایوان های موزائیك

دو ایوان موزائیك در شرق و غرب تالار وجود دارد كه طرح های موزائیك كف آن بی نهایت زیباست. افزون بر آن تمامی تالار با گچ بری های بسیار زیبا و هنرمندانه از نقوش گل و گیاه، نقش های هندی و انسانی با یك نوع گل تزیین شده است. رنگ موزائیك ها سفید ، سیاه ، سبز ، قرمز ، زرد و لاجوردی و دارای طرح ها و تزئینات  جالبی است. تصاویر موزائیك افرادی را نشان می دهد كه منسوب به خانواده شاهی و طبقات ممتاز شهر بیشاپور بودند. در این تصاویر زنان تاج باف، چنگ زن و مردان و زنان اشرافی نشان داده شده است. تصاویر سرِ زنان و مردان و نیز شكل فرشته، مرغ و درخت با حاشیه بسیار زیبا، با موزائیك نقش شده است. به نظر باستان شناسان سقف تالار احتمالاً در دوره نرسی ترك برداشته و سپس فرو ریخته و در نتیجه تغییراتی در بنا به وجود آمد؛ از جمله ساختمان دو پشت بند به آن افزوده و به عنوان خانه های مسكونی استفاده شد. صحن تالار نیز به عنوان حیاط كاربرد پیدا كرد. وجود چاه فاضلاب به ژرفای 7 متر در وسط صحن، دلیل این مدعاست.

معبد آناهیتا

مهم ترین و سالم ترین ساختمان بیشاپور، معبد بزرگ آناهیتاست كه برای نیایش آب و مراسم مذهبی مربوط به آن ساخته شد. این بنا به صورت مكعب به ضلع 14 متر است و از سنگ های قالبی حجاری شده، بدون ملات و دو جداره كه با بست آهنی به هم وصل شده اند، ساخته شده است. این بنا بدون سقف بود. معبد آناهیتا حدود هفت متر پایین تر از سطح زمین های اطراف ساخته شده و با توجه به بلندای 14 متری ساختمان، فقط 7 متر آن از سطح زمین پیدا است. تردیدی نیست كه این شیوه معماری ادامه معماری هخامنشی است. این بنا چهار مدخل در چهار طرف دارد كه بلندی آنها 57/3 و پهنای آنها 60/1 متر است. روی بدنه شمالی، چهار مجسمه گاو، مانند سر ستون های هخامنشی، به صورت دو پشته و معكوس نصب شده و نماد ویژه معبد است؛. در حال حاضر تنها دو مجسمه وجود دارد. حالت نگاه كردن این مجسمه ها رو به پایین است و گاوها تصویر خود را در آب و آینه می بینند. دور تا دور بنا را دالان هایی مسقف فرا گرفته و به راحتی می توان دور آن چرخید. از دالان جنوبی فقط برای ورود به صحن معبد و اجرای مراسم استفاده می شد. طول دالان ها 22 متر و پهنای آنها 83/1 متر است. پهنای دالان جنوبی 90 سانتی متر است. شیب مجرا و نحوه تقسیم آب از مهندسی دقیقی برخوردار است و ابتدا آب قنات و سپس آب رودخانه وارد دالان ها و پس از آن به صحن مركزی هدایت می شد. بدون سقف بودن معبد موجب می شد تا بر اثر تابش نور آفتاب به چهار ضلع معبد، انعكاس منشوری پدید آید و نور در آب داخل معبد منعكس شود. در این حالت آب موجود مانند آینه صاف و صیقلی می شد و تصویر گاوهای نگهبان معبد در آن مشهود بود.

سایر تأسیسات

در شهر بیشاپور، غیر از خانه های مسكونی، و غیر از معبد آناهیتا، جایگاه نذورات و كاخ اختصاصی دیده می شود. حفاری های باستان شناسی برای به دست آوردن اطلاعات كامل تر هنوز در این شهر ادامه  دارد.

مجسمه و غار شاپور

در فاصله چهار كیلومتری شهر بیشاپور، در سینه كوه داخل تنگه، غار بزرگی وجود دارد كه در مدخل ورودی آن مجسمه عظیم شاپور اول ساسانی از ستون سنگی موجود در مدخل غار تراشیده شده است. این مجسمه از شاهكارهای هنری ساسانی است و با مهارت خاصی ساخته شده . ارتفاع مجسمه كه از سنگ یكپارچه ساخته شده ، به هفت متر می رسد. سر و بدن مجسمه به حالت اصلی باقی مانده و دست ها و پاهای آن شكسته است. این مجسمه كه به دلیل وزن زیاد واژگون شده بود، در سال 1336 در جایگاه اصلی نصب شد.

نقوش برجسته تنگ چوگان

در كنار ویرانه های شهر باستانی بیشابور، تنگه ای به نام « تنگ چوگان» وجود دارد كه در دو طرف آن گنجینه ای از نقش برجسته های متعدد در دل كوه باقی مانده است. این نقش ها همگی بیانگر نبردها و پیروزی های پادشاهان ساسانی است. از مجموعه ی شش نقش موجود در تنگه، دو نقش سمت راست و نقش اول سمت چپ، پیروزی شاپور اول را به تصویر كشیده است. سه نقش دیگر به ترتیب پیروزی بهرام دوم بر یاغیان عرب، تاجگذاری بهرام اول و پیروزی شاپور دوم بر مخالفان را نشان می دهد.