اعجاز مدیریتی قرآن 2

یک نظریه علمی و پذیرفتنی باید این ویژگی‌ها را داشته باشد:

1ـ استحکام درونی، قضایای همگام و غیرمتضاد داشته باشد، سوء تفاهم و ابهام ایجاد نکند، تناقض محتوایی نداشته باشد، فرضیات آن با یک‌دیگر سازگار و اصطلاحات به کار رفته در آن بی‌ابهام باشند و قضایای آن از استحکام و تداوم منطقی برخوردار باشند.

2. استحکام برونی‌، قضایای آن با موازین دنیای خارج، که در واقع محک‏های استنباطات پژوهشی (Rasearch In”erecce) شمرده می‌شوند‌، تطبیق‌پذیر باشند.

3. مستندات قوی‌، به مجموعه قابل توجهی از اطلاعات‌، مستندات و شواهد متقن تکیه کند‌.

دـ قابلیت سنجش، قابلیت سنجش داشته باشد و با ارجاع به مستندات و شواهد مختلف‌، آمادگی لازم برای تایید یا رد را داشته باشد.

4. عملیاتی بودن‌، در جهان واقع قابل اعمال و بهره‌گیری باشد‌، با واقعیات مشهود رابطه برقرارکند و به عبارتی از حالت نظری و تجریدی خارج شود. برخی این ویژگی را در ذیل «آزمون‌پذیری‌»  ذکر کرده‌اند‌. در آزمون‌پذیری یک نظریه‌، برخی فیلسوفان علم، قابلیت ابطال (‌ابطال‌پذیری) و برخی تأیید و اثبات (اثبات‌پذیری) توسط شواهد تجربی را شاخص مقبولیت و اعتبار آن ذکر کرده‌اند.

5. قابلیت تعمیم‌‌، تا حد امکان، عمومیت داشته و به کلیه موارد مشابه تعمیم‌پذیر باشد.

6. صرفه‌جویی علمی، تا حد امکان موجز و مختصر باشد و با حداقل فرضیات و مفاهیم به شرح و تبیین موضوع مورد نظر بپردازد. (همو‌، ص9ـ 8).

پیش نیازهای نظریه اعجاز مدیریتی  قرآن

الف) نگاه کارکردی به قرآن؛ اولین پیش نیاز نظریه اعجاز مدیریتی قرآن

بخشی از کارکردهای مدیریتی قرآن که حقیقتی زنده و آسمانی است و با ساختار لفظی معین در قالب کتابی مشخص و در دوره زمانی محدود (23 سال) از لوح محفوظ و جهان ملکوت به عالم ماده تنزل یافته، عبارت است از:1. تنها نظامی (ساختار معنایی) است که معنویت را در همه جهات مادی فرد، سازمان، حکومت و جامعه منعکس و نهادینه می‌کند.

2. شبکه معرفتی جامع و جاودانه‌ای است که در جذب افراد انسانی و هدایت و رهبری آنان در مسیر اهداف و روشن‌ کردن راه سعادت و نقاب‌زدایی از چهره باطل، همه جهان را به مبارزه طلبیده است. 3. راهنما و راهبر بی‌نظیری است که با نشانه‌های آشکار و براهین استوار و متانت گفتار و عفت بیان، در قرن‌های متمادی، در پرورش انسان‌های وارسته‌، رهبران مقتدر، پیروان ثابت‌قدم و نیز ایجاد نهادها و ساختارهای کارآمد و آفرینش فرهنگ‌های الهام بخش، نقش‌آفرینی کرده است.

4. تنها کانون معرفت و معنویتی است که با گشودن چشمه‌های دانش و جاری کردن نهرهای زلال حقیقت به روی بشر، نمادهای جهالت و ضلالت و یاران فساد، استبداد و استعمار را افشا کرده و ارزش‌های متعالی را با رذیلت‌ها و شقاوت‌ها جایگزین کرده است.

5. عزت و شوکت دارد که با تکریم نفوس و صیانت از حقوق و بسط آزادی‌های معنوی، جامعه‌ای بزرگ و امتی نمونه و عظیم را بنا نهاد که هنوز سرآمد جوامع بشری و الگوی مصلحان اجتماعی و آزادی‌خواهان عدالت‌گستر در سراسر عالم است‌.

6. رهبر و هدایت‌کننده‌ای است که بانفوذ در اعماق دل و جان، روح انسان‌ها را از اعجاب و تحسین پرمی‌سازد و به پیروان خود می‌آموزد که سست نشوند، غمگین نباشند، و با ایجاد و گسترش عدالت اجتماعی، امید، نشاط، استقامت و پایداری، انواع قدرت‌ها را تحصیل کنند که سرانجام، پیروزی قطعی و عزت و دولت پایدار برای آن‌هاست؛ اگر ایمان آوردند و به توصیه‌های آن عمل کنند.

(ع). سخن‌گویی با زبان گویا است که همه فتنه‌‌‌ها، توطئه‌ها و هجمه‌های مخالفان در طول تاریخ را که با هدف تحریف قرآن و انزوای اندیشه‌های توحیدی برنامه‌ریزی و سازماندهی می‌شد، به شکست و رسوایی کشانده است. بنابراین قرآن‌کریم که معجزه‌ای زنده و گویا است مانند خورشید تابان و دریای جوشان، در همه شرایط زمانی و مکانی، رسالت هدایت، رهبری و مدیریت اثربخش خود را به طور کامل انجام داده است و همچنان برای آینده تارخ بشریت، راهنمای مطمئن و راهبری مقتدر است “إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ”.

ب) جواز تفسیر علمی[4] قرآن

رویکردهای مختلفی درباره تفسیر علمی قرآن وجود دارد، اما مقصود ما موارد زیر است.1. جواز استخدام علوم و امکان کمک گرفتن از یافته‌های دانش برای توضیح مفاد و مقصود از آیات قرآن.2. امکان استخراج و استنباط مطالب علمی (کشفیات جدید علوم) از آیات قرآن.3. امکان پاسخ‌گویی قرآن به پرسش‌ها و ابهام‌هایی که از سوی علوم در مورد محتوای آیات مطرح می‌شود. 4. امکان استنباط مطالب علمی به مناسبت محتوای آیات.

ج) وجود آیات مدیریتی قرآن‌کریم

وجود آیات مدیریتی در قرآن، شرط لازم امکان یا جواز تفسیر مدیریتی است که می‌تواند یکی از شاخه‌های تفسیر علمی نیز شمرده شود. برای دست‌یابی به تفسیر مدیریتی معتبر، مراحلی به شرح زیر را می‌توان مطرح کرد و به بحث و بررسی عالمانه آن با رویکرد انتقادی پرداخت‌.

1. تعریف و طبقه‌بندی آیات مدیریتی قرآن؛ 2. تعمیق فهم و گسترش مدلول آیات؛ 3. استخراج مضمون‌ها، مفاهیم و پیام‌های مدیریتی آیات؛ 4. استنباط و تبیین مطالب علمی مدیریت از آیات (مبانی، اصول، قواعد، مسایل، روش‌ها و...)؛ 5. مدل‌سازی و نظام‌پردازی بر اساس مجموعه آیات مدیریتی قرآن؛ 6. رویارویی علمی با اندیشه‌ها و مکاتب رقیب و پاسخ‌گویی به شبهه‌ها و ابهام‌ها پیرامون محتوای آیات.

رویکرد نظریه اعجاز مدیریتی قرآن

نظریه اعجاز مدیریتی قرآن کریم، پیشینه تاریخی، آرا و دیدگاه‌های اندیشمندان موافق و مخالف اعجاز قرآن (به ویژه اعجاز علمی قرآن) را به چالش می‌کشاند و مبانی آنان را با رویکرد انتقادی، تحلیل و بررسی می‌نماید و با جمع‌‌آوری و تحلیل محتوایی اسناد و شواهد قرآنی، روایی، تاریخی، کلامی،‌ فلسفی و بهره‌گرفتن از دانش تخصصی مدیریت و سازمان، نشان می‌دهد که قرآن‌کریم برای اداره انسان، جامعه، حکومت، نهادها و سازمان‌ها (اعم از نهادهایی که در طول تاریخ زندگی بشر شکل گرفته است و سازمان‌هایی که هر روز به تنوع، گستردگی و پیچیدگی آن‌ها افزوده می‌شود)، مبانی، اصول، قواعد، مسایل و شیوه‌هایی دارد.

1ـ خارق العاده و فراتر از افق عقل و تجربه بشری است؛2ـ از هیچ فرد یا گروه انسانی حتی نوابغ جهان ساخته نیست و دانش تخصصی موجود، تنها به بخشی از آن‌ها دست یافته است؛3ـ از نظر زمان، مکان، کیفیت، نوع و دیگر شرایط محیطی، به هیچ فرد، گروه، جامعه یا دوره‌ای از حیات بشری محدود نیست؛4ـ برای همه افراد، گروه‌ها، سازمان‌ها، حکومت‌ها، جوامع و دوره‌های حیات انسانی نتیجه‌بخش و راه‌گشا است؛

5ـ از انسجام و توانایی فوق‌العاده برای تعامل الهام‌بخش، سازنده و رویارویی مقتدرانه با هر مکتب و اندیشه مدیریتی معارض برخوردار می‌باشد و شکست‌ناپذیر است؛ زیرا از نیروی لایزال و نامحدود خداوند علیم و حکیم سرچشمه گرفته و پیوسته به آن متکی است.

فرضیه‌های نظریه اعجاز مدیریتی قرآن

بشر در چگونگی اداره خود و دیگران و مدیریت گروه‌ها، نهادها، سازمان‌ها، حکومت‌ها و جوامع، نیازمند آموزه‌های وحیانی است و یافته‌های تجربی و دستاوردهای عقلانی به تنهایی برای اداره آن‌ها کفایت نمی‌کند.‌ هم‌چنین شیوه‌های هدایت، رهبری و مدیریت قرآن‌کریم برخاسته از اسباب و علل فراطبیعی و فراتر از نیروی محدود بشری است؛ تسلط بر فرآیند هدایت، رهبری و مدیریت قرآن فراتر از محدوده توان انسان عادی است و نیازمند تبیین و تفسیر پیامبر اکرم(ص) و ائمه معصوم: می‌باشد و این بُعد از اعجاز کلام الهی، به عنوان نظریه اعجاز مدیریتی قرآن کریم قابل اثبات و تبیین علمی و کاربردی است.

در چارچوب نظریه اعجاز مدیریتی قرآن، نظام‌های عقلانی ـ معرفتی و نظام‌های رفتاری ـ تجربی کارآمد و اثربخش (و ممتاز از آن‌چه که در حوزه عقل و تجربه مطرح شده است) به تناسب هر یک از جوامع و دوره‌های حیات بشری قابل کشف و تبیین است.

پی‌نوشت‌ها

[3] چهار تعبیر درباره چگونگی ارتباط نظریه با واقعیت، وجود دارد که باربور در کتاب «علم و ودین » بدان اشاره کرده است.

1. نظریه به عنوان خلاصه داده‌ها (پوزیتیویسم): بسیاری از دانشمندان تجربی مفاهیم و نظریه‌‌ها را خلاصه داده‌‌ها و محصول مشاهده‌های حسی و تجربی می‌دانند (باربور، علم و دین، ص 198)؛

2. نظریه هم‌چون وسیله‌ای مفید (وسیله‌انگاری‌): رایج‌ترین تعبیر میان فیلسوفان تحلیل زبانی در تلاش برای روشن کردن انواع و نقش‌های مختلف زبان علم، برداشت وسیله انگارانه از نظریه‌های علمی است؛

3. نظریه به عنوان صورت ذهنی (ایده‌آلیسم): ایده‌آلیسم [= اصالت صورت ذهنی] در تاکید بر سهم داننده در علم، حتی از وسیله انگاری هم فراتر می‌رود؛

4. نظریه هم‌چون بازنمود جهان (اصالت‌ واقع): اصالت واقعیان [=رئالیست‌ها] برخلاف پوزیتیویست‌ها حکم می‌کنند که آن‌چه واقعی است (یعنی در واقع هست)، مشاهده‌پذیر نیست و برخلاف وسیله‌انگاران‌، طرفدار این رأی‌اند که مفاهیم معتبر‌، همان‌قدر که مفیدند‌، صادق و حقیقی‌اند و برخلاف ایده‌آلیست‌ها، می‌گویند مفاهیم‌، ماهیت حوادث جهان را باز می‌نمایند‌. انگاره‌های داده‌ها فرافکنده ما نیست؛ بلکه تا حدّ زیادی ریشه در روابط عینی متن طبیعت دارد. آن‌چه در تکوین دانش یا معرفت ما سهم تعیین‌کننده دارد، عین معلوم [= ابژه] است؛ نه ذهن عالم [= سوژه]؛ لذا علم کشف و اکتشاف است؛ نه صرفاً جعل و اختراع (شرف‌الدین، ماهیت و چیستی نظریه، ص 6 ـ (ع)).

[4] تفسیر علمی از جهت شکل و شیوه تفسیر اقسامی دارد، مانند:

الف) استخراج همه علوم از ظواهر آیات قرآن که معمولاً به تأویل منجر می‌شود‌‌؛

ب‌) تطبیق و تحمیل نظریه‌های علمی بر قرآن که معمولاً به تفسیر به رأی می‌رسد.

استخدام علوم برای فهم بهتر معانی و مقاصد قرآن می‌‌باشد. اگر تفسیر علمی به صورت تفسیر به رأی‌؛ تحمیل نظریه علمی یا نظر مفسر بر قرآن‌؛ استخراج علوم، با تمسک به تأویل غیرصحیح آیات قرآن‌؛ و نیز اگر توسط افراد غیر متخصص یا با علوم ظنی، نظریه‌ها و تئوری‌ها یا به وسیله قضایای یقینی (یقین به معنای اعم= اطمینان با احتمال ضعیف طرف مقابل) انجام پذیرد، اعتباری نخواهد داشت (رضایی اصفهانی، درآمدی بر تفسیر علمی قرآن‌کریم، ص390 ـ 386).

فهرست منابع

1.      سیدرضی، محمد بن حسین بن موسی، نهج‌البلاغه؛ تحقیق: صبحی صالح، دارالأسوه، بیروت، 1415ق.

2.      جعفری، محمد تقى، ترجمه‏ و تفسیر نهج‏البلاغه،دفترنشرفرهنگ‏ اسلامى‏،تهران،13(ع)6،چ هفتم‏.

3.      جوادى آملى، عبدالله، تفسیر موضوعى قرآن‌کریم، (حیات حقیقی انسان در قرآن)، مرکز نشر اسراء، قم، 13(ع)3 ش.

4.      همو، حق و تکلیف در اسلام، تحقیق و تنظیم مصطفی خلیلی، ویرایش حسین شفیعی، مرکز نشر اسراء، قم، 1384.

5.      خاکى‏، غلامرضا، روش تحقیق در مدیریت‏، مرکز انتشارات علمى دانشگاهى آزاد اسلامى، بی‌جا، 1384 ش.

6.      خمینی، روحَ‌الله، شرح دعای سحر؛ مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، تهران، 1381 ش، چ دوم.

(ع).      رابینز، اسیفن، تئوری سازمان، ترجمه سید مهدی الوانی و حسد دانائی فرد، چاپخانه خوشه، بی‌جا، 13(ع)6 ش.

8.      رشید رضا، محمد، تفسیر المنار، دار المنار، قاهرة، 13(ع)3 ق، چ چهارم.

9.      رضایی اصفهانی، محمدعلی، روش تحقیق در تفسیر و علوم قرآن، مرکز جهانی علوم اسلامی، قم، 1386ش.

10.  همو، درآمدی بر تفسیر علمی قرآن کریم، سازمان اوقاف و امور خیریه، انتشارات اسوه، تهران، 1383.

11.  رضى‌الدین على بن موسى، ابن‌طاووس، اقبال‌الاعمال، دارالکتب الاسلامیة، تهران، 1390 ق، چ دوم.

12.  زرقانی، محمد عبدالعظیم، مناهل العرفان فى علوم القرآن، داراحیاء التراث العربى، بیروت، 1416 ق، چ اول.

13.  زرکشی، محمد بن عبدالله، البرهان فى علوم القرآن، به کوشش یوسف مرعشلى، دارالمعرفة، بیروت، 1415 ق، چ دوم.

14.  زمخشری، محمود بن‏عمر، الکشاف، بلاغت، قم، 1415 ق، چ دوم.

15.  شرف الدین، حسین، ماهیت و چیستی نظریه، (جزوه منتشرنشده)، 1386.

16.  طنطاوى بن جوهرى، الجواهر فى تفسیرالقرآن‌الکریم، به کوشش احمد سعدعلى، مؤسسة مصطفى بابى حلبى، قاهرة، 1355 ق، چ اول.

1(ع).  قرطبی، محمد بن احمد انصاری، تفسیر قرطبی، دارالفکر، بیروت، 1415ق.

18.  قیصری، داود بن محمود، شرح فصوص‌الحکم، تحقیق؛ دارالاعتصام، منشورات انوارالهدی، قم، 1416ق، چ اول.

19.  مجلسى، محمدباقر، بحارالانوار، داراحیاء التراث العربى، بیروت، 1403 ق، چ سوم.

20.  مصباح یزدى، محمدتقی، قرآن‏شناسى، به کوشش محمود رجبى، دفتر انتشارات اسلامى، قم، 13(ع)6 ش، چ اول.

هومن، حیدرعلی، شناخت روش علمی در علوم رفتاری، چاپخانه آزمون، تهران، 13(ع)6 ش، چ سوم.

منبع: مجله قرآن و علم شماره (ع)