حیات برزخی از دیدگاه آیات و روایات 1

بخش اول

چکیده

چگونگی حیات برزخی و مراحل پس از آن از جمله مسائلی است که همواره ذهن انسان را به خود مشغول ساخته است. برخی از آیات قرآن نظیر: مومنون / 101 ـ 100؛ آل‌عمران / 170 ـ 169؛ یس / 27 ـ 26؛ مومن / 11 و 46؛ منافقون / 10؛ نحل / 32؛ به‌روشنی بیانگر وجود عالم برزخ و ویژگی‌های آن است، چنان‌که حیات جاویدان شهیدان راه خدا و پاداش‌های آنان گواه روشنی بر عالم برزخ و نعمت‌های برزخی است.

همچنین روایات فراوانی ـ که در برخی از آنها ادعای تواتر شده است ـ درباره عالم برزخ و کیفیت زندگی در آن و گزارش‌های مربوط به احوال اولیای الهی و انسان‌های متقی و گنهکار و میزان و کیفیت رابطه آنها با دنیا و مراحل عالم برزخ، در منابع فریقین آمده است.

واژگان کلیدی

عالم برزخ، حیات برزخی، نعمت‌های برزخی، عذاب برزخی، شفاعت در برزخ.

طرح مسئله

حیات برزخی یا جهان پس از مرگ و مراحل مختلف آن از مهم‌ترین آموزه‌های دینی است که بدون راهنمایی وحی مسائل آن برای انسان غیرقابل دسترسی است و اندیشه انسان به بسیاری از مسائل آن راه ندارد، ازاین‌رو حیات پس از مرگ از مشکل‌ترین مسائل بشری در طول تاریخ است و بشر از دیرزمان تلاش کرده تا سرنوشت پس از مرگ خویش را دریابد و پاسخی روشن به حس کنجکاوی خود از فرجام کار جهان بدهد و همواره این سؤال مطرح بوده است که آیا با مرگ شعله زندگی انسان برای همیشه خاموش می‌شود و یا با مرگ حیات دیگری که باشکوه‌تر از حیات دنیوی است، آغاز می‌گردد؟

فیلسوفان و متفکران غیردینی در این باره پاسخ قانع‌کننده‌ای به انسان نداده‌اند؛ چراکه فکر آنها از عالم ماده فراتر نمی‌رود و راهی به جهان پس از مرگ ندارد. اما فیلسوفان الهی به کمک وحی بهترین پاسخ را به پرسش‌های انسان‌ها داده‌اند که وجدان، عقل و منطق آن را تأیید می‌کند. از دیدگاه دین مرگ پایان زندگی بشر نیست بلکه آغاز مهم‌ترین حوادث و رویدادهاست که نخستین مرحله آن، زندگی برزخی است.

مفهوم‌شناسی برزخ

برزخ از نظر لغوی به‌معنای حائل و فاصله میان دو چیز است و به هر آنچه که میان دو چیز یا دو مرحله قرار گیرد، برزخ گویند. (ابن‌فارس، 1404: 1 / ذیل مدخل برزخ) و در اصطلاح مفسران و متکلمان عمدتاً به‌معنای فاصله میان دنیا و آخرت به‌کار می‌رود. (طوسی، 1383: 4 / 394)

واژه برزخ در قرآن مجید سه بار به‌کار رفته است. مقصود از برزخ در دو آیه همان معنای لغوی است؛ یکی در آیه شریفه: «بَینَهُمَا بَرْزَخٌ لَا یبْغِیان‌ِ»، (الرحمن / 20) و دیگر در آیه شریفه «وَهُوَ الَّذِی مَرَجَ الْبَحْرَین‌ِ هَذَا عَذْبٌ فُرَاتٌ وَهَذَا مِلْحٌ أ‌ُجَاجٌ وَجَعَلَ بَینَهُمَا بَرْزَخاً»؛ (فرقان / 53) در این دو آیه برزخ به‌معنای «حاجب و حائلی» است که در دریا بین آب شیرین و شور قرار دارد و از مخلوط شدن آن دو جلوگیری می‌کند.

اما برزخ در آیه «حَتَّى إ‌ِذَا جَاءَ أ‌َحَدَهُمُ الْمَوْتُ قَالَ رَبِّ ارْجِعُون‌ِ * لَعَلِّی أ‌َعْمَلُ صَالِحًا فِیمَا تَرَکْتُ کَلَّا إ‌ِنَّهَا کَلِمَةٌ هُوَ قَائِلُهَا وَمِنْ وَرَائِهمْ بَرْزَخٌ إ‌ِلَى یوْم ِ یبْعَثُونَ» (مؤمنون / 100 ـ 99) به‌معنای جهان غیبی و به‌عنوان یکی از منازل و مراحل پس از مرگ به‌کار رفته است.

براساس این آیه شریفه و روایات بسیار که واژه برزخ در آن استعمال شده است، به جهان پس از مرگ تا برپایی روز قیامت «جهان برزخ» می‌گویند.

برزخ در آیات

افزون بر آیات 99 و 100 سوره مؤمنون، آیات متعددی وجود دارد که به صراحت یا اشاره از عالم برزخ سخن به میان آورده است. در اینجا به ذکر چند آیه که برخی بیانگر پاداش صالحان در عالم برزخ، و برخی بازگوکننده عذاب صالحان در این عالم است، می‌پردازیم:

الف) آیات 169 و 170 سوره آل‌عمران:

وَلَا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبیل‌ِ اللَّهِ أ‌َمْوَاتًا بَلْ أ‌َحْیاءٌ عِنْدَ رَ بِّهِمْ یرْزَقُونَ * فَر‌ِحِینَ بِمَا آتَاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَیسْتَبْشِرُونَ بِالَّذِینَ لَمْ یلْحَقُوا بِهِمْ مِنْ خَلْفِهِمْ أ‌َلَّا خَوْفٌ عَلَیهِمْ وَلَا هُمْ یحْزَنُونَ.

ای پیامبر هرگز گمان مبر آنها که در راه خدا کشته شدند مرده‌اند، بلکه زنده هستند و در نزد پروردگارشان روزی داده می‌شوند آنها به آنچه خداوند از فضل خود داده است، خشنودند و نسبت به کسانی که به آنها ملحق نشده‌اند نیز بشارت می‌دهند که هیچ ترس و اندوهی بر آنها نیست.

در این آیه به نعمت‌ها و الطاف خداوند نسبت به شهدا و خشنودی و شادمانی آنان از الطاف الهی و به زندگی به دور از اندوه آنان در عالم پس از مرگ اشاره شده است. (نظیر این آیه، در سوره بقره آیه 154 است)

ب) آیات 26 و 27 سوره یس:

قِیلَ ادْخُل‌ِ الْجَنَّةَ قَالَ یا لَیتَ قَوْمِی یعْلَمُونَ * بِمَا غَفَرَ لِی ربِّی وَجَعَلَنِی مِنَ الْمُکْرَمِینَ.

(مؤمن آل‌فرعون حبیب نجار، وقتی که به‌دست ستمگران به شهادت رسید) از طرف خداوند به او گفته شد وارد بهشت شو، او گفت: ای کاش قوم من می‌دانستند که پروردگارم مرا آمرزیده و از گرامی داشتگان قرار داده است.

ج) آیات 46 و 47 سوره مؤمن:

وَحَاقَ بآل‌ِ فِرْعَوْنَ سُوءُ الْعَذَاب‌ِ * النَّارُ یعْرَضُونَ عَلَیهَا غُدُوًّا وَعَشِیا وَیوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ أ‌َدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أ‌َشَدَّ الْعَذَاب‌ِ.

به فرعونیان عذاب سخت نازل گردید، همان آتش که هر صبح و شام بر آن عرضه می‌شوند، و روزی که قیامت برپا می‌گردد دستور داده می‌شود، آل‌فرعون را در سخت‌ترین عذاب‌ها وارد کنید.

این آیه از دو جهت دلیل بر حیات برزخی است:

یک) اینکه در این آیه از آتشی سخن به‌میان آمده که هر صبح و شام بر آل‌فرعون عرضه می‌شود و این همان عذاب برزخی است چراکه وجود صبح و شام از ویژگی‌های عالم دنیوی و برزخی است و در عالم قیامت چنین چیزی وجود ندارد.

دو) دیگر اینکه این آیه از وجود عذاب قیامت خبر داده است و اینکه آل‌فرعون به شدیدترین عذاب گرفتار خواهند شد.

د) آیه 11 سوره مؤمن:

قَالُوا رَبَّنَا أ‌َمَتَّنَا اثْنَتَین‌ِ وَأ‌َحْییتَنَا اثْنَتَین‌ِ فَاعْتَرَفْنَا بِذُنُوبِنَا فَهَلْ إ‌ِلَى خُرُوج‌ٍ مِنْ سَبِیل‌ٍ.

آنها می‌گویند خدایا ما را دوبار میراندی و دوبار زنده کردی، هم اکنون به گناهان خود اعتراف داریم آیا راهی برای خروج از (دوزخ) وجود دارد؟

این آیه گفتار کافران در قیامت است، روشن است که تصور دوبار مرگ و دوبار حیات بدون تصور وجود عالم برزخ بی‌معناست. این دوبار مردن و دوبار زنده شدن بدین صورت است: مردن در دنیا، زنده شدن در برزخ، مردن در برزخ و زنده شدن در قیامت.

این آیات هر کدام به‌گونه‌ای از قرار گرفتن انسان پس از مرگ در عالمی دیگر حکایت می‌کند که در آنجا از نعمت و عذاب الهی برخوردار است و این نشان از حیات و زندگی در آن عالم دارد.

ه‍) آیه 10 سوره منافقون:

وَأ‌َنْفِقُوا مِنْ مَا رَزَقْنَاکُمْ مِنْ قَبْل‌ِ أ‌َنْ یأ‌ْتِی أ‌َحَدَکُمُ الْمَوْتُ فَیقُولَ رَبِّ لَوْلَا أ‌َخَّرْتَنِی إ‌ِلَى أ‌َجَل‌ٍ قَر‌ِیب‌ٍ فَأ‌َصَّدَّقَ وَأ‌َکُنْ مِنَ الصَّالِحِینَ.

از آنچه به شما روزی داده‌ایم انفاق کنید، قبل از آن که مرگ یکی از شما فرا رسد و بگوید: پروردگارا چرا مرگ مرا مدت کمی به تأخیر نینداختی تا صدقه دهم و انفاق کنم و از صالحان باشم.

این آیه نیز به این نکته اشاره‌ دارد که عالم برزخ، عالمی پس از مرگ و پیش از قیامت است که گنهکاران در آن درخواست و آرزوی بازگشت و جبران کاستی‌ها در دین می‌کنند اما به آنها پاسخ داده می‌شود که هیچ بازگشتی در کار نیست. (نیز بنگرید به: مؤمنون / 100)

افزون بر این در آیات متعددی از قرآن از مرگ، تعبیر به «توفی» (قبض و دریافت روح، نه مرگ) شده است مثلاً در آیه 42 سوره زمر چنین آمده است: «الله یتوفی الانفس حین موتها... ؛ خداوند، ارواح را هنگام مرگ، قبض و دریافت می‌کند».

این تعبیر نیز بیانگر زنده بودن روح انسان پس از مرگ جسم اوست. همچنین در آیه 25 سوره نوح آمده است:

مِمَّا خَطِیئَاتِهِمْ أ‌ُغْر‌ِقُوا فَأ‌ُدْخِلُوا نَارًا فَلَمْ یجِدُوا لَهُمْ مِنْ دُون‌ِ اللَّهِ أ‌َنْصَارًا.

سرانجام همه آنها (قوم گنهکار نوح(ع) ) به‌خاطر گناهانشان غرق شدند و در آتش دوزخ وارد شدند و جز خدا یاورانی برای خود نیافتند.

از این آیه استفاده می‌شود که قوم گنهکار نوح(ع)  پس از غرق شدن، بلافاصله وارد آتش دوزخ شده‌اند و از آنجاکه هنوز روز قیامت برپا نشده است مقصود از این دوزخ، همان دوزخ عالم برزخ است.

و) آیات حکایت‌گر گفت‌وشنود ملائکه و انسان‌ها:

از دیگر دلایل وجود عالم برزخ آیاتی است که بیانگر یک سلسله گفت و شنودها میان ملائکه و انسان‌های نیکوکار و بدکار است در این آیات فرشتگان پس از این گفتگوها خطاب به انسان‌های صالح و نیکوکار می‌گویند از نعمت‌های الهی بهره ببرید. ازاین‌رو آنها را در انتظار رسیدن قیامت نمی‌گذارند. دو آیه زیر می‌تواند شاهدی بر این گفتار باشد:

یک. آیه 32 سوره نحل:

الَّذِینَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلَائِکَةُ طَیبِینَ یقُولُونَ سَلَامٌ عَلَیکُمُ ادْخُلُوا الْجَنَّةَ بِمَا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ.

کسانی که ملائکه آنها را درحالی‌که پاکیزه هستند تحویل می‌گیرند به آنان می‌گویند: درود بر شما همانا به موجب کردارهای شایسته خود داخل بهشت شوید.

با توجه به آیات دیگری در قرآن که بهشت و جهنم را برای قیامت می‌داند و ورود به آن پس از برپایی قیامت محقق خواهد شد، می‌توان فهمید که بهشت یاد شده در آیه فوق بهشت برزخی است که انسان‌های پاک و ناآلوده به محض مردن به آن وارد می‌شوند و از نعمت‌های بی‌کران آن بهره می‌برند.

دو. آیات 26 و 27 سوره یس:

قِیلَ ادْخُل‌ِ الْجَنَّةَ قَالَ یا لَیتَ قَوْمِی یعْلَمُونَ * بِمَا غَفَرَ لِی ربِّی وَجَعَلَنِی مِنَ الْمُکْرَمِینَ.

پس از مرگ به او گفته شد داخل بهشت شو و او گفت ای کاش قوم من (که سخن مرا نشنیدند) اکنون می‌دانستند که چگونه پروردگارم مرا آمرزید و مرا از گرامی داشتگان قرار داد.

همان‌طور که قبلاً‌ گذشت این آیه سخن مؤمن آل‌فرعون است که پس از مرگ آرزو می‌کند که کاش قوم او بودند و جایگاهش را می‌دیدند. با دقت در این آیه درمی‌یابیم که این آرزو فقط با حیات برزخی سازگار است که قوم او هنوز در این دنیا بودند و وی به جهان دیگر منتقل شده است و در این صورت است که آرزوی حضور آنان و دیدن نعمت‌های الهی نسبت به وی، معنی می‌یابد؛ زیرا در عالم قیامت همه انسان‌ها از اولین و آخرین جمع هستند و این درخواست و تمنا جایی ندارد.

از مجموع آیات یاد شده و برخی دیگر از آیات قرآنی چنین استنباط می‌شود که انسان با مرگ نابود نمی‌شود، بلکه با مرگ، حیاتی تازه می‌یابد و به زندگی خود به‌گونه و در جهانی دیگر با شرایط خاص آن ادامه می‌دهد. قرآن نام آن را برزخ گذارده است.