حکمت گونه‌گونی روزی‌ها از دیدگاه قرآن

فلسفه عدم بهره‌مندی همگان از روزی فراوان

از آموزه‌های قرآن کریم چنین برداشت می‌شود که گنجینه‌های نعمت الهی به‌حدی فراوان است که می‌تواند روزی گسترده‌ای را برای تک‌تک افراد فراهم نماید. (حجر / 21) اکنون این پرسش به ذهن می‌آید که چرا خداوند، روزیِ سرشارِ خود را بر انسان‌ها نمی‌گشاید و آنها را از بسطِ بی‌حدّوحصرِ روزی محروم می‌دارد؟

پیش‌تر ثابت شد که هرآنچه در نظام آفرینش حادث می‌شود، برپایه حکمت و مصلحت الهی می‌باشد؛ ازسوی‌دیگر، تفاوت روزی‌ها نیز از این قاعده بیرون نیست؛ پس عدم بارشِ سیل‌آسای روزی ـ به‌رغم بی‌انتها بودن و پایان‌ناپذیری گنجینه فضل و رحمت پروردگار ‌ـ بی‌سبب نبوده، حکمت و مصلحتی دارد.

در بیان این حکمت و مصلحت می‌توان از کتاب الهی کمک گرفت:وَلَوْ بَسَطَ اللَّهُ الرِّزْقَ لِعِبَادِهِ لَبَغَوْا فِی الْأ‌َرْض‌ِ وَلَکِنْ ینَزِّلُ بقَدَر‌ٍ مَا یشَاءُ إ‌ِنَّهُ بعِبَادِهِ خَبیرٌ بَصِیرٌ. (شوری / 27) و اگر خداوند عطایش را بر بندگانش توسعه می‌داد، در زمین ستم می‌کردند؛ اما او آنچه را بخواهد، به‌اندازه‌ای معین نازل می‌کند؛ همانا او به بندگانش آگاه و بیناست.

با توجه به وجودِ کشش‌ها و گرایش‌های زیاده‌طلبانه و برتری‌جویانه در سرشت آدمی، روزی گسترده و باریدن نعمت و رحمت و برکت بر انسان، رذایل اخلاقی نهفته در نهادِ او همچون خودبزرگ‌بینی را برمی‌انگیزد (رازی، 1420: 27 / 599؛ نیز ر.ک: قرشی، 1372: 3 / 86 ـ 85) و بساط ستمگری و نافرمانی را می‌گستراند. (قمی، 1387: 2 / 276) بر خداوند قبیح است که ازیک‌سو، انسان‌ها را به فرمان‌برداری از خود امر کند و ازسوی‌دیگر، بساط نافرمانی را میان آنان بگستراند. ازاین‌رو خداوند ازسرِ حکمت و مصلحت‌سنجی خویش، از بروز چنین اختلالی پیش‌گیری نموده و به‌سبب آگاهی کامل از احوال بندگان، با درایتی حکیمانه روزی هریک از آنان را تقدیر فرموده است.

نتیجه

فلسفه پیدایش تفاوت‌ در رزق انسان‌ها، حفظ نظام آفرینش، آزمودن صبر و شکرِ مستمند و توانگر و ملاحظه مصلحت آفریدگان می‌باشد. ازآنجاکه روزی براساس تفضل پروردگار به انسان عطا می‌شود، کسی بر خداوند حقی نداشته، اجازه اعتراض ندارد.

ازسوی‌دیگر، حکمت پروردگار، برپایه صلاحِ بندگان جریان می‌یابد و عاملِ تعیین‌کننده در مصلحت و منفعتِ آدمی نیز استعدادها و ظرفیت‌های طبیعی و ذاتی افراد است و آنچه در جرگه مصنوعیات قرار می‌گیرد و محصول مظالم اجتماعی شمرده شود، از این مقوله بیرون خواهد بود.

ازاین‌رو تفاوت روزی‌ها، نه‌تنها منافی عدالت الهی نیست، مؤید آن قلمداد می‌شود؛ چه اینکه عدالت الهی اقتضا می‌کند هرکس به اندازه صلاحش از روزی بهره گیرد. ضمن اینکه بر خداوند قبیح است همگان را از روزی واسع بهره‌مند نماید؛ زیرا در این‌صورت از یک‌سو، تفاوتِ ظرفیت انسان‌ها را در بهره‌مندی از روزی لحاظ نکرده است و عدالتش با چالش مواجه می‌شود و ازسوی‌دیگر، بهره‌مندی همگان از روزی فراوان، آنان را فاسد نموده، به طغیان و نافرمانی خواهد کشاند. این امر با فلسفه آفرینش انسان، یعنی بندگی و عبودیت منافات دارد.

منابع و مآخذ

1. قرآن کریم.

2. نهج‌البلاغه، 1379، ترجمه محمد دشتی، قم، مشرقین.

3. ابن‌حمید، ابومحمد عبد، 1408 ق، المنتخب من مسند عبد بن حمید، قاهره، مکتبة السنة.

4. ابن‌خلدون، عبدالرحمان بن محمد، بی‌تا، مقدمه ابن‌خلدون، بیروت، دار احیاء التراث العربی.

5. ابن‌فارس، احمد، 1415 ق، معجم المقائیس فی اللغة، بیروت، دارالفکر.

6. ابن‌کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمرو، 1419 ق، تفسیر القرآن العظیم، بیروت، دارالکتب العلمیة.

7. احمدی، فهیمه و منیرالسادات پورطالمی، 1389، «آسیب‌شناسی عبادت از منظر قرآن و حدیث»، فدک (فصل‌نامه علمی ـ پژوهشی دین‌پژوهی و کتاب‌شناسی قرآنی)، ش 1، ص 27 ـ 11.

8. بحرانی، ابن‌میثم، 1412 ق، شرح نهج البلاغه، بیروت، دار احیاء التراث العربی.

9. بحرانی، سیدهاشم، 1416 ق، البرهان فی تفسیر القرآن، تهران، بنیاد بعثت.

10. برقی، احمد بن محمد بن خالد، 1413 ق، المحاسن، قم، المجمع العالمی لاهل البیت.

11. تمیمی آمدی، علی بن محمد، 1405 ق، الاِحکام فی اصول الاَحکام، بیروت، دارالکتب العلمیة.

12. جمالی‌زاده، حسین، 1389، «جایگاه کار در زندگی انسان»، فدک (فصل‌نامه علمی ـ پژوهشی دین‌پژوهی و کتاب‌شناسی قرآن)، ش1، ص 74 ـ 55.

13. جوهری، اسماعیل بن حماد، 1407 ق، الصحاح تاج اللغة و صحاح العربیة، بیروت، دارالعلم للملایین.

14. حسینی کفوی، ابوالبقاء، 1413 ق، الکلیات معجم فی المصطلحات و الفروق اللغویة، بیروت، مؤسسة الرسالة.

15. حقی بروسوی، اسماعیل، بی‌تا، روح البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دارالفکر.

16. خطیب بغدادی، احمد بن علی، بی‌تا، تاریخ بغداد أو مدینة السلام، بیروت، دارالکتب العلمیة.

17. دانش، جواد، 1389، «تأثیر فضایل و رذایل اخلاقی در معرفت الهی از دیدگاه ملاصدرا»، پژوهشنامه علمی ـ پژوهشی فلسفه دین (نامه حکمت)، ش 15، ص 100 ـ 77.

18. رازی، فخرالدین محمد بن عمر، 1420 ق، مفاتیح الغیب، بیروت، دار احیاء التراث العربی.

19. راغب اصفهانی، حسین بن محمد، 1381، مفردات الفاظ القرآن، دمشق و بیروت، دارالتعلم و دارالشامیة.

20. زحیلی، وهبة، 1424 ق، التفسیر المنیر فی العقیدة و الشریعة و المنهج، دمشق، دارالفکر.

21. زمخشری، محمود بن عمر، 1407 ق، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الاقاویل فی وجوه التأویل، بیروت، دارالکتاب العربی.

22. سیوطی، جلال‌الدین، 1404 ق، الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور، قم، کتابخانه آیةالله مرعشی نجفی.

23. شوکانی، محمد بن علی، 1420 ق، فتح‌القدیر، بیروت، دارالکتاب العربی.

24. صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم ، 1383، شرح اصول کافی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

25. طباطبایی، سید محمدحسین، 1389، المیزان فی تفسیر القرآن، تهران، دارالکتب الاسلامیة.

26. طبرسی، احمد بن علی، 1413 ق، الاحتجاج، قم، اسوه.

27. طبرسی، فضل بن حسن، 1412 ق، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربی.

28. طریحی، فخرالدین، 1375، مجمع البحرین و مطلع النیرین، تهران، مرتضوی.

29. طوسی، محمد بن حسن، بی‌تا، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربی.

30. عیاشی، محمد بن مسعود، بی‌تا، تفسیر العیاشی، تهران، المکتبة العلمیة الاسلامیة.

31. غزالی، ابوحامد محمد بن محمد، 1421 ق، الاقتصاد فی الاعتقاد، بیروت، دار و مکتبة الهلال.

32. فضل‌الله، سیدمحمدحسین، 1419 ق، تفسیر من وحی القرآن، بیروت، دارالملاک للطباعة و النشر.

33. فیروزآبادی، محمد بن یعقوب، 1407 ق، القاموس المحیط، بیروت، مؤسسة الرسالة.

34. فیض کاشانی، ملا محسن، 1415 ق، تفسیر الصافی، تهران، مکتبة الصدر.

35. قرشی، سیدعلی‌اکبر، 1372، قاموس قرآن، تهران، دارالکتب الاسلامیة.

36. قمی، علی بن ابراهیم، 1387، تفسیر القمی، نجف، منشورات مکتبة الهدی.

37. مازندرانی، ملا محمد صالح، 1421 ق، شرح اصول الکافی للمازندرانی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.

38. مجلسی، محمد باقر، 1370، مرآة العقول فی شرح اخبار آل الرسول، تهران، دارالکتب الاسلامیة.

39. مصطفی، ابراهیم، و ... ]دیگران[، بی‌تا، المعجم الوسیط، استانبول، المکتبة الاسلامیة.

40. مطهری، مرتضی، 1371، انسان و سرنوشت، تهران، انتشارات صدرا.

41. مکارم شیرازی، ناصر و همکاران، 1377، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیة.

42. نیشابوری، محمد بن فتال، 1406 ق، روضة الواعظین، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات.

منبع: فصلنامه اندیشه نوین - شماره 29