فرشته‌شناسی در اندیشه ملاصدرا

ب) ویژگی‌های فرشتگان

ملاصدرا در فصلی مستقل از کتاب مفاتیح الغیب به ویژگی‌های فرشتگان پرداخته است: (همان: 351)

1. رسول بودن برخی از فرشتگان: ملاصدرا با مقایسه آیاتی از سوره فاطر  و حج  که در یکی خداوند ملائکه را فرستاده خود معرفی کرده است و در دیگری از میان فرشتگان برخی را به‌عنوان فرستاده انتخاب می‌کند، نتیجه می‌گیرد برخی از فرشتگان فرستادگان خداوند هستند.

2. نزدیکی به خداوند: او با استشهاد به دو آیه از سوره انبیاء  نزدیک بودن فرشتگان به خداوند را نتیجه می‌گیرد. او در ادامه با توجه دادن به اینکه نزدیکی مذکور ازجهت مکانی نیست، آن را از حیث شرافت و منزلت می‌داند.

3. اطاعت فرشتگان از خداوند: ملاصدرا از سه جهت، مطیع بودن فرشتگان نسبت به خداوند را نتیجه می‌گیرد. نخست آنکه، صدق سخنان خداوند درباره مطالبی که به نقل از فرشتگان در قرآن ذکر شده، نشانگر تسبیح آنان نسبت به خداوند است که بر اطاعت آنان از دستورهای الهی دلالت دارد. وی در این مورد به آیاتی از سوره بقره  و صافات  استشهاد می‌کند.

دوم اینکه، آیات قران نشان می‌دهد آنان فرمان الهی را از روی تعظیم خداوند امتثال می‌کنند. او آیه‌ای از سوره حجر  را بیان می‌کند که همه فرشتگان بر انسان سجده کردند. سوم اینکه، برخی از آیات قرآن تصریح دارند که فرشتگان هیچ کاری انجام نمی‌دهند، مگر براساس وحی و فرمان الهی. ملاصدرا به آیه‌ای از سوره انبیاء  استشهاد می‌کند. (صدرالدین شیرازی، 1363: 352 ـ 351)

وی برای روشن کردن نحوه اطاعت فرشتگان از خداوند تمثیلی ارائه می‌کند؛ رابطه فرشتگان با خداوند، مانند رابطه حواس با نفس ناطقه است. کافی است نفس بخواهد امری محسوس را درک کند که به‌محض اراده، حواس بدون نیاز به هیچ فرمانی، امر مورد نیاز را در نفس پدید می‌آورند. (بنگرید به: همو، 1360: 152 ـ 151، 352؛ 1981: 8 / 139؛ 1354: 197)

4. قدرت فراوان فرشتگان: او برای نشان دادن قدرت فراوان فرشتگان به آیات فراوانی تمسک می‌کند. عرش و کرسی را فقط هشت فرشته حمل می‌کنند؛  درحالی‌که کرسی به‌تنهایی از تمام آسمان‌های هفت‌گانه بزرگ‌تر است و درعین‌حال همین کرسی از عرش کوچک‌تر است.

همچنین فرشتگان به‌دلیل قدرت فراوان خود می‌توانند از عرش که پنجاه هزار سال با زمین فاصله دارد، در لحظه‌ای فرود آیند. عظمت قدرت صاحب صور (اسرافیل) به‌حدی است که با یک دمیدن او در صور همه بی‌هوش می‌شوند ـ جز آنکه خداوند بخواهد ـ و با نفخ بعدی او همه زنده می‌شوند.  عظمت قدرت جبرئیل نیز به حدی است که کوه‌های قوم لوط و شهرهای آنها را از جا کند. (همو، 1363: 352)

5. خوف فرشتگان از خداوند: دلیل ملاصدرا بر خوف فرشتگان نیز آیات قرآن است. آیاتی از سوره نحل  و انبیاء  نشان می‌دهد که فرشتگان علی‌رغم کثرت عبادت و عدم گناه و لغزش، در حالت خوف هستند؛ گویی اینکه عبادات آنها همگی در حکم نافرمانی است. همچنین وی در تفسیر آیه «حَتَّى إِذا فُزِّعَ عَنْ قُلُوبهمْ قالُوا ما ذا قالَ رَبُّکُمْ قالُوا الحَقَّ وَ هُوَ العَلِىُّ الکَبِیرُ» (سبأ / 23) می‌گوید هنگام وحی الهی، اهل آسمان‌ها یعنی فرشتگان، صدایی همچون صدای ضربه بر سنگ صاف را می‌شنوند و می‌هراسند.

آنها با پایان یافتن وحی به یکدیگر می‌گویند: «خداوندتان چه گفت. آنها پاسخ می‌دهند خداوند حق را فرمود و خداوند بلندمرتبه و بزرگ است.» (سبأ / 23) این عبارت به خوف فرشتگان از خداوند اشاره دارد. (همان) ملاصدرا به روایتی از ابن‌عباس که در شعب الایمان بیهقی آمده  نیز استناد می‌کند. (همان: 353)

البته او در جاهای دیگر نیز به ویژگی‌های فرشتگان اشاره کرده که عدم خوردن و نوشیدن، عدم ازدواج، تسبیح دائمی و عدم خستگی از تسبیح از آن جمله است. (همان: 188) عدم ازدواج فرشتگان ناشی از عدم وجود جنسیت در فرشتگان است و به همین دلیل، آنها دارای فرزند و اعقاب نیستند. (همان: 225) خلقت از نور (همان: 225) و مظهر اسم لطف خداوند بودن از دیگر ویژگی‌های آنهاست. (همان: 164)

منابع و مآخذ

1. قرآن کریم.

2. اکبری، رضا و عباسعلی منصوری، 1389، «عصمت انبیا از گناه از دیدگاه ملاصدرا»، اندیشه دینی، ش 37، ص 20 ـ 1.

3. اکبری، رضا، و سید هادی رضائیان، 1390، «خواطر رحمانی و خواطر شیطانی از دیدگاه ملاصدرا»، مطالعات اسلامی، فلسفه و کلام، ش 2 / 86 ، ص 64 ـ 47.

4. بیهقی، أبوبکر أحمد بن الحسین، 1423 ق، شعب الإیمان، حققه وراجع نصوصه وخرج أحادیثه الدکتور عبدالعلی عبدالحمید حامد، أشرف علی تحقیقه وتخریج أحادیثه مختار أحمد الندوی، الریاض و الهند، مکتبة الرشد للنشر والتوزیع مع الدار السلفیة ببومبای، الطبعة الأولی.

5. خزعلی، مرضیه، 1387، «بررسی ماهیت فرشتگان از دیدگاه ادیان الهی»، اندیشه نوین دینی، ش 12، ص 138 ـ 107.

6. رازی، ابوعبدالله محمد بن عمر، 1420 ق، مفاتیح الغیب، بیروت، دار احیاء التراث العربی، الطبعة الثالثة.

7. راغب اصفهانی، حسین بن محمد، 1423ق، المفردات فی غریب القرآن، مصر، المطبعة المیمنه.

8. شهرزوری، شمس‌الدین، 1383، رسائل الشجرة الالهیة فی علوم الحقایق الربانیة، تهران، مؤسسه حکمت و فلسفه ایران، چاپ اول.

9. صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، 1422 ق، شرح الهدایة الاثیریة، بیروت، مؤسسة التاریخ العربی، الطبعة الأولی.

10. ـــــــــــــــ ، 1360، الشواهد الربوبیة فی المناهج السلوکیة، مشهد، المرکز الجامعی للنشر، چاپ دوم.

11. ـــــــــــــــ ، 1363، مفاتیح الغیب، تهران، مؤسسه تحقیقات فرهنگی، چاپ اول.

12. ـــــــــــــــ ، 1302 ق، اکسیر العارفین، در مجموعه الرسائل التسعة، تهران، بی‌نا.

13. ـــــــــــــــ ، 1354، المبدأ و المعاد، تهران، انجمن حکمت و فلسفه ایران.

14. ـــــــــــــــ ، 1981 م، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة، بیروت، دار احیاء التراث، الطبعة الثالثة.

15. کلینی، محمد بن یعقوب، 1365، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه.

16. Graham, Billy, 1995, Angels, Thomas Nelson Inc, US.

17. Jung, Rabbi Leo, 2003, Fallen Angels in Jewish, Christian and Mohammedan Literature, Kessinger Publishing, US.

18. Keck, David, 1998, Angels and angelology in the Middle Ages, Oxford University Press, US.

19. Lane, Anthony N. S.(editor), 1996, The Unseen world: Christian reflections on angels, demons and the heavenly realm, Paternoster Press, US.

منبع: فصلنامه اندیشه نوین - شماره 30