گام‌های لرزان

شتاب روز‌افزون دیگر كشورها در توسعه هر ساله فاصله ما را در مقایسه با كشورهای توسعه‌یافته و در حال توسعه بیش‌تر می‌كند به طوری كه رشد آمارهای ما در برخی شاخص‌ها در مقابل رشد كشور‌هایی كه از لحاظ اقتصادی نیز از ایران عقب‌تر هستند ناچیز است.

● وضعیت ایران در شاخص‌های بین‌المللی فناوری اطلاعات و ارتباطات

فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT) می‌تواند سهم قابل ملاحضه‌ای در افزایش كارایی و اثربخشی فعالیت‌‌های كسب و كار ایفا نماید. منافع حاصل از بكار‌گیری ICT باعث شده است كه در اغلب كشور‌ها تلاش‌هایی برای پیاده سازی این فناوری در صنایع انجام شود.

اما این تلاش‌های آغازین در اغلب كشورها (به خصوص در كشور‌های توسعه‌نیافته و كشور‌های در حال توسعه) با این چالش عمده مواجه است كه علی‌رغم سرمایه‌گذاری صنایع در این فناوری، گسترش و نفوذ كاربرد‌های متنوع ICT در صنایع، به كندی صورت می پذیرد. علت اصلی این مشكل، پایین‌بودن سطح آمادگی الكترونیكی جامعه برای پذیرش و استفاده از ICT در درون و میان كسب‌ و كارها است.

بنا‌براین درك صحیح از میزان به كارگیری این فناوری در كشور از طریق اندازه‌گیری شاخص‌های توسعه فناوری اطلاعات، برای جهت‌گیری درست تلاش‌های آغازین و تدوین استراتژی‌های مناسب، ضروری به نظر می‌رسد و به همین دلیل لازم است تا با استفاده از ابزار ارزیابی مناسب، وضعیت كشور برای تحقق كاربرد‌های متنوع ICT در فضای میان كسب‌و كارها تعیین گردد.

در عصر اطلاعات، ارزیابی توسعه فناوری اطلاعات در كشور و بالاخص آمادگی الكترونیكی به منظور برنامه‌ریزی برای توسعه قابلیت‌های لازم (از جنبه‌های مختلف فنی و سازمانی به طور روز‌افزون اهمیت پیدا می‌كند.

از این رو شاخص‌ها و ابزار‌های متنوعی توسط اتحادیه‌های بین‌المللی شركت‌های مشاوره‌ای و دانشگاه‌ها عرضه و به كار گرفته ‌شده است كه با اندازه‌گیری این شاخص‌‌ها در جوامع مختلف هر ساله شاهد ارائه رتبه‌بندی‌هایی كه بر مبنای امتیازات كسب شده از شاخص‌های تعریف شده شكل می گیرد، هستیم.

۱) فهرستی از شاخص‌های كلیدی فناوری اطلاعات و ارتباطات

پیش از آن كه وارد مبحث بررسی موقعیت ایران در رتبه‌بندی‌های بین‌المللی فناوری اطلاعات شویم، لازم است، مروری اجمالی بر انواع شاخص‌های موجود و تعریف شده در این حوزه داشته باشیم. مهم‌ترین دسته‌بندی‌ شاخص‌ها توسط «مشاركت ارزیابی ICT با هدف توسعه»، در نشست فوریه ۲۰۰۵ ژنو ارائه شده است و حاوی فهرست جامعی از شاخص‌های كلیدی ICT است كه در ۴ حوزه زیر تعریف شده‌اند:

الف) زیر ساختICT و دسترسی به آن.

ب) میزان دسترسی ICT و به كارگیری آن توسط افراد و خانواده‌ها.

ج) به كارگیری ICT توسط كسب ‌و‌كار.

د) بخش خاص ICT و تجارت در حوزه محصولات ICT.

شاخص‌های آماری و گزارش‌های بین‌المللی ارائه شده در این زمینه حاكی از آن است كه در رتبه‌بندی كشورهای جهان از لحاظ شاخص‌های ICT، بیش‌ترین تاكید بر دسترسی و زیرساخت است. لذا به علت محدود بودن مجال این گزارش، تنها به ذكر فهرست شاخص‌های حوزه دسترسی و زیرساخت پرداخته و از ذكر مابقی اجتناب می‌كنیم.

شاخص‌های كلید در حوزه دسترسی و زیر ساخت‌ICT عبارتند از:

۱) تعداد خطوط تلفن ثابت به ازای هر ۱۰۰ نفر

۲) تعداد مشتركین تلفن همراه به ازای هر ۱۰۰ نفر

۳) تعداد كامپیوتر‌ها به ازای هر ۱۰۰ نفر

۴) تعداد كاربران اینترنت به ازای هر۱۰۰ نفر

۵) تعداد كابران اینترنت باند به ازای هر ۱۰۰ نفر

۶) اینترنت با پهنای باند بین‌المللی به ازای هر ۱۰۰ نفر

۷) درصد جمعیت پوشش داده شده توسط موبایل،

۸) تعرفه‌های دسترسی به اینترنت (۲۰ ساعت در ماه) به دلار امریكا و در صورت درصدی از درآمد

۹) تعرفه‌های شبكه موبایل (مصرف ۱۰۰ دقیقه در ماه) به دلار امریكا و به صورت درصدی از درآمد

حال با بررسی آمار ها و اعداد و ارقام خواهیم دید كه تعداد خطوط تلفن ثابت در سال ۲۰۰۵ در ایران ۶/۲، در آسیا ۶۴/۱۳ و این رقم در كل جهان ۳/۱۹ برای هر صد نفر بوده است.

این در حالی است كه تعداد مشتركین تلفن همراه به ازای هر صد نفر در همین سال و در ایران رقم ۵/۱۰، در آسیا ۱۵ و در كل جهان ۲/۳۳ بوده است، همچنین تعداد دستگاه های كامپیوتر برای هر ۱۰۰ نفر در ایران ۵/۷ دستگاه، در آسیا ۴/۴ و در كل جهان ۶/۹ دستگاه بوده است. این آمار همچنین در مورد تعداد كاربران اینترنت به ازای هر ۱۰۰ نفر رقم ۸/۱۰ را برای ایران، ۳/۱۰ را برای آسیا . ۵/۱۶ را برای جهان نشان می دهند.

حال در راستای آنچه كه در ابتدا به عنوان هدف اصلی این گزارش ذكر شده به بررسی برخی از شاخص‌ها و رتبه‌بندی‌های بین‌المللی كه ایران نیز در لیست كشورهای مورد بررسی آنها قرار گرفته، پرداخته می‌شود.

● شاخص دسترسی دیجیتال (DAI)

شاخص دسترسی دیجیتال به عنوان نخستین شاخص جهانی در رتبه‌بندی كشورها از منظر ICT در سال ۲۰۰۲، ۱۷۸ كشور جهان را در آمار خود مورد بررسی قرار داد، این رتبه بندی توسط اتحادیه ارتباطات بین‌المللی ITU صورت می‌گیرد. شاخص DAI ابزار مفیدی جهت شناسایی آینده پیشرفت كشورهای جهان در امر ICT تلقی می‌شود كه در واقع دارا بودن متغیر‌های جدیدی نظیر سطح تحصیلات و توانایی مالی، وجه تمایز این شاخص با سایرشاخص‌های مشابه است.

DAI مركب از ۸ متغیر و ۵ حوزه جهت امتیازدهی كشورها می‌باشد و ملاك ارزیابی هر كشور امتیازی است كه در مقیاس بین ۰ و۱ به آن داده می‌شود.

در نهایت این امتیازات منجر به طبقه‌بندی كشورها در ۴ گروه عالی، بالا، متوسط و پایین می‌شود. در معیار های درنظر گرفته شده، تعداد مشتركین تلفن ثابت و همراه به ازای هر ۱۰۰ نفر جمعیت به عنوان متغییر های حوزه «زیر ساخت»، نرخ دسترسی به اینترنتی به عنوان درصدی از درآمد سرانه به عنوان متغیر حوزه «توانایی مالی» در نظر گرفته شده اند.

همچنین متغیر های میزان سواد در افراد بالغ و و میزان ثبت نام برای سطوح اول، دوم و سوم مدارس برای حوزه «دانش» تعیین شده اند. در حوزه «كیفیت» متغییر های پهنای باند اینترنت بین المللی به جمعیت و مشتركان اینترنت باند وسیع به ازای هر ۱۰۰ نفر مدنظر قرار داده شده اند. تعداد كاربران اینترنت به ازای ۱۰۰ نفر جمعیت نیز در نهایت به عنوان متغیر حوزه «بكارگیری» قرار داده شده است.

ایران نیز كه در بین این ۱۷۸ كشور مورد بررسی و در نهایت رتبه‌بندی قرار گرفت، با كسب امتیاز ۴۳/۰ در رتبه ۸۹ قرار گرفت. در این رتبه‌بندی ایران با كسب امتیاز ۱۷/۰ در حوزه زیرساخت، ۹۶/۰ در حوزه توانایی مالی، ۷۳/۰ در حوزه دانش، ۲۴/۰ در حوزه كیفیت و ۰۶/۰ در حوزه بكارگیری در مجموع توانست امتیاز ۴۳/۰را كسب كند كه این امتیاز ایران را در رتبه‌بندی DIA در مكان ۸۹ قرار داد. در این رتبه‌بندی همچنین بحرین با كسب امتیاز ۶/۰ در رتبه ۳۸، مالزی با امتیاز ۵۷/۰ در رتبه ۴۶، تركیه با امتباز ۴۸/۰ در رتبه ۷۲، عربستان با امتیاز ۴۴/۰ در رتبه ۸۴، چین با امتیاز ۴۳/۰ در رتبه ۸۹ قرار دارند. این در حالی است كه میانگین امتیاز كسب شده در كل جهان ۴۲/۰ می‌باشد.

● شاخص فرصت دیجیتال (DOI)

DOI شاخص مركبی است برا ی اندازه گیری و سنجش اهمیت شكاف اطلاعاتی. شكاف اطلاعاتی نیز واژه‌ای است برای توصیف فاصله میان افرادی كه به منابع برای استفاده از اطلاعات و ابزار اطلاعاتی نوین مانند اینترنت دسترسی دارند و گروهی كه به این امكانات دسترسی ندارند به كار می‌رود.WSIS در گزارش جامعه اطلاعاتی از شاخص DOI به منظور سنجش فرصت‌های دیجیتال در ۸۰ كشور برای سال‌های ۲۰۰۴/۲۰۰۳ بهره جسته است.

این شاخص تركیبی از ۱۱ شاخص اصلی مورد توافق بین‌المللی در حوزه ICT است كه بر مبنای سه مقوله فرصت، زیرساخت و به‌كارگیری بنا نهاده شده است:

▪ فرصت:

میزان دسترسی و توانایی مالی موردنیاز جهت مشاركت در جامعه جهانی را اندازه‌گیری می‌كند. شاخص اصلی آن عبارتند از:

۱) درصد جمعیت پوشش داده شده توسط شبكه تلفن همراه،

۲) تعرفه‌های دسترسی به اینترنت به عنوان درصدی از درآمد سرانه،

۳) تعرفه‌های تلفن همراه به عنوان درصدی از درآمد سرانه،

▪ زیرساخت:

شامل انواع مختلف شبكه (خطوط تلفن ثابت، تلفن همراه، دسترسی خانواده‌ها به اینترنت) و امكانات دسترسی می‌باشد. شاخص‌های اصلی آن عبارتند از:

۱) درصد خانواده‌های با یك خط تلفن ثابت،

۲) درصد خانواده‌های با یك كامپیوتر،

۳) درصد خانواده‌هایی كه در خانه دسترسی به اینترنت دارند،

۴) مشتركان تلفن همراه به ازای ۱۰۰ نفر جمعیت،

۵) مشتركان اینترنت موبایل به ازای ۱۰۰ نفر جمعیت.

▪ به كار‌گیری:

ارزیابی به كار‌گیری فناوری اطلاعات و ارتباطات در بین كاربران اینترنت و مشتركین باند پهن (ثابت و بی‌سیم).

۱) نسبت افرادی كه از اینترنت استفاده می‌كنند،

۲) نسبت مشتركین باند پهن، به تمام مشتركین اینترنت،

۳) نسبت مشتركین باند پهن سیار به تمام مشتركین موبایل.

هر كشور با كسب امتیازات بین ۰ و۱ در حوزه‌های فوق‌الذكر، رتبه‌بندی می‌شود. ایران در گزارش جهانی جامعه اطلاعاتی ۲۰۰۵/۲۰۰۴ WSIS با كسب امتیاز ۳۶/۰ در بین ۱۸۰ كشور رتبه ۹۵ را كسب كرد. در این رتبه‌بندی بحرین با كسب امتیاز ۵۶/۰ در رتبه ۳۳، قطر با كسب امتیاز ۵۱/۰ در رتبه ۴۴، تركیه با كسب امتیاز ۴۵/۰ در رتبه ۵۸، مالزی با امتیاز ۴۵/۰ در رتبه ۵۹، عربستان با امتیاز ۴۲/۰ در رتبه ۷۲، چین با امتیاز ۴۲/۰ در رتبه ۷۴ و اندونزی با كسب امتیاز ۳۳/۰ در رتبه ۱۰۵ جای دارند. این در حالی است كه امتیاز میانگین در كل دنیا ۳۷/۰ است.

● شاخص انتشار فناوری اطلاعات و ارتباطات

اتحادیه علوم و فناوری برای توسعه ملل متحد (UNCTD) از سال ۱۹۹۵ تا ۲۰۰۴، اقدام به تحلیل و محك‌زنی انتشار قابلیت‌های ICT در ۱۶۰ تا ۲۰۰ كشور نموده است. این ارزیابی از طریق مطالعه وممیزی كشورها با استفاده از ۳ معیار اصلی زیر صورت گرفته است:

۱) اتصال:

(تعدادhostهای اینترنت، تعداد كامپیوتر‌های شخصی، تعداد خطوط تلفن ثابت، تعداد خطوط تلفن همراه).

۲) دسترسی به ICT:

( سطح سواد، هزینه مكالمات به عنوان بخشی از GDP، تعداد كاربران واقعی اینترنت).

۳) سیاست:

(درصد تبادلات اینترنتی داخلی، میزان رقابت در شبكه‌های محلی، بازار ISP داخل).

امتیاز هر كشور پس از بررسی معیار‌های سه‌ حوزه ذكر شده، در بازه ۰ و۱ محاسبه شده و سپس بر اساس امتیازات كسب شده كشورها رتبه‌بندی‌ می‌شوند. كشورمان در این گزارش با كسب امتیاز ۲۸۴/، رتبه ۱۱۴ را در بین ۱۸۰ كشور كسب كرده است. در نمودار زیر روند رتبه‌های كسب شده توسط ایران را طی سال‌های ۱۹۹۷ تا ۲۰۰۴ نشان داده می‌شود.

● ارزیابی آمادگی الكترونیكEIU

از سال ۲۰۰۰ تا كنون به بررسی میزان آمادگی الكترونیكی ۶۸ اقتصاد برتر دنیا پرداخته است كه گزارش آن توسط همین اتحادیه، سالانه منتشر می‌شود. این بررسی در قالب ۱۰۰ معیار كمی و كیفی و در ۵ مقوله كلی زیر انجام می شود:

زیرساخت‌های فناوری

▪ فضای عمومی كسب‌وكار جامعه

▪ میزان اتخاذ و بكارگیری كسب‌وكار الكترونیكی توسط مصرف‌كننده و تولیدكننده

▪ شرایط اجتماعی و فرهنگی

▪ میزان دسترسی به خدمات پشتیبانی كسب‌وكار الكترونیكی

امتیازی كه به هر كشور داده می‌شود، امتیازی بین ۰ تا ۱۰ می‌باشد كه رتبه‌بندی نیز بر اساس آن شكل می‌گیرد. برای محاسبه امتیاز نهایی از روش میانگین وزنی استفاده شده است. وزن معیارها به ترتیب عبارتند از: اتصال ۲۵/۰، محیط كسب و كار ۲/۰، اتخاذ توسط مصرف‌كننده و كسب و كار ۲/۰ محیط قانونی و سیاسی ۱۵/۰، محیط اجتماعی و فرهنگی ۱۵/۰ و پشتیبانی از خدمات الكترونیكی ۵/۰. در این آمار از تعدا ۶۰ كشور مورد بررسی در سال ۲۰۰۱ ایران با امتیاز ۳/۳ در رتبه ۵۰ جای گرفته است.

میانگین امتیاز كشور ها در این رتبه‌بندی ۴۳/۵ می‌باشد. در سال ۲۰۰۲ از میان همین تعداد كشور ایران با امتیاز ۲/۳ در رتبه ۵۳، در سال ۲۰۰۳ با امتیاز ۴/۳ در رتبه ۵۲ در میان همین تعداد كشور، در سال ۲۰۰۴ با امتیاز ۶۸/۳ رتبه ۵۷ را در میان ۶۴ كشور اخذ كرده است. برای سال‌های ۲۰۰۵ ایران با كسب امتیاز ۰۸/۳ در رتبه ۵۹ در میان ۶۵ كشور و در ۲۰۰۶ با امتیاز ۱۵/۳ در رتبه ۶۵ از میان ۶۸ كشور مورد بررسی قرار گرفت.

در جدول زیر نیز امتیازات كسب شده در هر یك از معیار‌های تعریف شده در بالا به تفكیك برای ایران و نیز میانگین كشور‌های مورد بررسی در طول سال‌های ۲۰۰۴ تا ۲۰۰۶ ارائه شده است.

● امتیازات كسب شده در معیار‌های ارزیابی آمادگی الكترونیك

در گزارش كاملی كه در مورد ارزیابی آمادگی الكترونیكی كشور‌های جهان در طول سال‌های ۲۰۰۳ تا ۲۰۰۶ ارائه شده است دانمارك، ایالات متحده، سوئیس، سوئد، انگلستان، هلند، فنلاند و استرالیا در رتبه‌های بالای جدول و كشورهایی چون آذربایجان، پاكستان، ویتنام، ایران، قزاقستان، الجزایر و اندونزی در رتبه‌های آخر قرار دارند.

● نتیجه‌گیری

بدون شك در سال‌های اخیر حركت رو به جلویی در راستای توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات از سوی بخش فناوری اطلاعات و ارتباطات كشور انجام گرفته است ولی همچنان در گزارش ملاحظه می‌شود شتاب روز‌افزون دیگر كشورها در توسعه هر ساله فاصله ما را در مقایسه با كشورهای توسعه‌یافته و در حال توسعه بیش‌تر می‌كند به طوری كه رشد آمارهای ما در برخی شاخص‌ها در مقابل رشد كشور‌هایی كه از لحاظ اقتصادی نیز از ایران عقب‌تر هستند ناچیز است.

بنابراین آنچه ما در آمارها به عنوان پیشرفت ارائه می‌كنیم فقط در مقایسه با وضعیت گذشته كشور قابل بررسی و امیدوارانه است و در مقابل پیشرفت دیگر كشورها به نوعی ما در حال عقب‌ماندن هستیم.

برای مثال در سال اخیر توسعه واگذاری تلفن همراه با همت شركت ارتباطات سیار و شركت تالیا وورود شركت ایرانسل در مقایسه با سال‌های گذشته بی‌نظیر بوده است.لكن همین پیشرفت در مقایسه با رشد ضریب تلفن همراه در كشور‌های همسایه‌ای چون عراق و پاكستان بسیار ناچیز است.

بررسی روند توسعه جهانی فناوری اطلاعات و ارتباطات این حسن را دارد تا برنامه‌ریزان و تصمیم‌گیران كشور با شناخت عللی كه منجر به مطلوب‌ نبودن رشد شاخص‌های كشور است، با برنامه‌ریزی راهبردی، كشور از منابع و فرصت‌های موجود بهترین استفاده را در توسعه همه جانبه فناوری اطلاعات و ارتباطات و بهبود وضعیت ایران در شاخص‌های بین‌المللی داشته باشد.