غدیر خم و سقیفه بنى ساعده

پژوهش حاضر درصدد بررسى این پرسش مهم است که آیا در ماجراى سقیفه که دوباره یا کمى بیشتر پس از واقعه غدیر رخ داد و گروه هاى رقیب درباره جانشینى رسول خدا(صلى الله علیه وآله) گفت و گو کردند، به حدیث غدیر استناد شد یا خیر؟

پس از تبیین اجمالى این دو حادثه تأثیرگذار در تاریخ اسلام و بیان مشابهت ها و تفاوت هاى آن دو، به منظور نزدیک شدن به هدف پژوهش، گزینه هاى متصوّر درباره رخداد یا عدم رخداد واقعه غدیر و نیز فرض هاى عدم استناد به غدیر در سقیفه، مطرح و تجزیه و تحلیل خواهد شد. هم چنین در این مقاله، در مورد استنادات شیعه مبنى بر رخداد واقعه غدیر و نیز تبیین شیعى جانشینى پیامبر(صلى الله علیه وآله) بحث شده است.

غدیر خم و سقیفه بنى ساعده

مقدّمه

در تاریخ صدر اسلام دو حادثه مهم رخ داده است که در وقایع پس از خود، بهویژه دسته بندى درونى نظام اسلامى تأثیر به سزایى داشته و هر دو مورد در ماه هاى پایانى عمر پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) واقع شده است. این دو حادثه عبارت اند از: 1 واقعه غدیرخم در هیجدهم ذیحجه سال دهم هجرت، 2 ماجراى سقیفه بنى ساعده در اوایل سال یازدهم هجرت. این دو حادثه، شباهت ها و تفاوت هایى دارند که به آن ها اشاره مى کنیم:

الف) مشابهت ها

1 هر دو حادثه در اواخر حیات پیامبر(صلى الله علیه وآله) رخ داده است;

2 هر دو واقعه درباره مسئله جانشینى و زعامت و پیشوایى امت اسلامى پس از پیامبر(صلى الله علیه وآله) است;

3 هر دو واقعه با مردم ارتباط پیدا کرده و آنان از طریق تأیید و بیعت، حضور خود را اعلام نموده اند;

4 در هر دو حادثه، اصحاب پیامبر(صلى الله علیه وآله) حضور داشته اند;

5 در هر دو حادثه، محور موضوع به یکى از اصحاب پیامبر(صلى الله علیه وآله) براى تصدى جانشینى برمى گردد و هر دو (على و ابوبکر) از قبیله قریش (قبیله پیامبر(صلى الله علیه وآله)) بوده اند;

6 هر دو واقعه، مبدأ پیدایش دسته بندى مذهبى بعدى در اسلام و پیدایش دو نظام امامت و خلافت در تقابل با یکدیگر در تاریخ اسلام شده است; به عبارتى این دو واقعه، نقطه کانونى پیدایش دو مذهب تشیع و تسنن در جهان اسلام مى باشند.

ب) تفاوت ها

1 اجتماع غدیر به صورت عام و گسترده از همه افراد قبایل و شهرهاى اسلامى که در سفر حج (حجة الوداع) پیامبر(صلى الله علیه وآله) حضور داشته و در راه بازگشت بودند برگزار گردید، در حالى که اجتماع سقیفه ابتدا از سوى انصار برپا شد و سپس چند تن از مهاجران در آن اجتماع حضور یافتند; بنابراین، رنگ قبیله اى داشت و مجمعى عام نبود;

2 زمان واقعه غدیر و ابلاغ موضوع به پیروان، در ایام یکى از مراسم باشکوه مذهبى مسلمانان، یعنى سفر حج بوده است، در حالى که اجتماع سقیفه در اندوهناک ترین شرایط، یعنى زمان درگذشت پیامبر بزرگ اسلام(صلى الله علیه وآله) که مردم و بهویژه بنى هاشم بر بالین پیامبر و در حزن و اندوه بودند، واقع شد;

3 محل برگزارى اجتماع غدیر خم در محل جُحفه بود که به گروه خاصى تعلق نداشت و در فضایى باز و گشاده بود، اما مکان اجتماع سقیفه به گروهى خاص، یعنى بنى ساعده از انصار، وابسته بود. بنابراین، مکان رنگ قبیله اى داشت;

4 برگزار کننده غدیر شخص پیامبر(صلى الله علیه وآله) با مأموریت و انگیزه اى الهى بود، لکن برگزار کنندگان اجتماع سقیفه برخى از بزرگان قبایل و با انگیزه تصاحب خلافت و براساس رقابت قبیله اى صورت گرفت (غدیر در حضور پیامبر واقع شد، اما سقیفه در حال احتضار ایشان و در نتیجه با عدم حضور وى تشکیل شد);

5 در غدیر، مسئله ولایت و جانشینى پیامبر(صلى الله علیه وآله) با معیارهاى دینى و با ابلاغ خدا به رسول، به مردم اعلام شد و موجب اکمال دین و اتمام نعمت و یأس کفار گردید، اما در سقیفه، مسئله خلافت با معیارهاى قبیله اى و بیان تفاخرات به انگیزه رقابت با یکدیگر مطرح شد و تنازع نیروهاى درون نظام اسلامى را در پى داشت; یعنى در واقع، اساس اختلاف و تفرقه مذهبى میان مسلمانان شد;

6 مسئله غدیر به نص بود، اما مسئله سقیفه به شورا و رایزنى شرکت کنندگان واگذار شد;

7 واقعه غدیر بسیار شفاف و با سخنرانى پیامبر و معرفى جانشین مورد نظر (حضرت على(علیه السلام)) به جمع حاضر و سپس اعلام وصایت او انجام گرفت و مردمِ حاضر آشکارا شنیدند و تبریک گفتند و قرار شد به غایبان هم برسانند، اما اجتماع سقیفه، عجولانه، مخفیانه و با پیش دستى انصار براى تعیین زمام دار از میان خود، برگزار گردید، در حالى که کاندیداهاى مورد نظر نیز به وضوح مشخص نبود.

با رسیدن سه تن از مهاجران، اختلاف شدید شد و گفت و گوهاى بعدى و اختلاف میان انصار موجب انتخاب خلیفه گردید. روز بعد، خلیفه را به مسجد آورده و از مردم خواستند بر کار انجام شده بیعت نمایند، حال آن که گروه بسیارى از مسلمانان که در مدینه بودند در اجتماع سقیفه حضور نداشتند;

8 شخصى که در غدیر به مردم معرفى شد از نظر سنى جوان، نماینده روح پویا و پرتحرک اسلام بود، اما منتخب سقیفه، متأثر از نظام شیخوخیت قبیله اى، شیخ به شمار مى آمد و از سن بالا برخوردار بود و عمر او پس از انتخاب بیش از دو سال نپایید;

9 گستره جغرافیایى و انسانى نظام برآمده از سقیفه (خلافت) به دلیل در اختیار داشتن قدرت و حکومت بیشتر از گستره جغرافیایى و انسانى نظام برآمده از غدیر (امامت) بوده است.

در مجموع، غدیر در ماه ذیحجة الحرام (ماه حرام) ایام صلح و صفا، ماه ازدحام و فراخوانى عمومى مسلمانان، در پایان یک سفر معنوى در بازگشت از بیت الله الحرام و حرم امن الهى و پس از لبیکى همگانى به الله تعالى، در گستره صحرایى باز که رنگ تعلق گروهى خاص را نداشت، و توسط حضرت محمد(صلى الله علیه وآله) که رسول خدا بود و به قوم و قبیله اى خاص تعلق نداشت، بلکه پیامبرِ رحمت براى جهانیان (و ما ارسلناک الاّ رحمة للعالمین)2 و اسوه حسنه3اى براى انسان ها بود، در پى آیه ابلاغ4 از جانب خداى متعال و با گزینش برترین فرد (در ایمان و عمل = تقوا، جهاد، خدمت به اسلام، علوم و معارف دینى و دیگر فضایل)، و در شادباش هاى مردم به او «بخ بخ اصبحت مولاى کل مؤمن و مؤمنه» صورت گرفت،

اما و سقیفه، بدون فراخوانى عمومى، خالى از قصد ابلاغ رسالت الهى، در فضاى محدود سایبان (سقیفه) قبیله اى، در پى بروز دوباره عصبیت هاى جاهلى براى فراچنگ آوردن منصبى پیش از دست یابى دیگران بدان، و با به رخ کشیدن تفاخرات قومى و چانه زنى هاى سیاسى در پرتو سنت شیخوخیت، در اندوهناک ترین زمان تاریخ اسلام، و با نادیده انگارى وصایاى پیامبر(صلى الله علیه وآله)(در غدیر، در کتابت حدیث، در اعزام جیش اسامه و...) به انجام رسید. این جاست که باید این پرسش را نمود که واقعه غدیر چه بود؟