سه ویژگی جهان هستی؛ از نظم تا شعور و هدف

 نظم از مفاهيمي است كه معناي روشني دارد و در برابر هرج و مرج و آشفتگي به كار مي رود. پديده منظم، مجموعه اي است كه اجزاي آن به گونه اي با هم ارتباط دارند كه همگي هدف يگانه و مشخصي را تعقيب مي كنند. به عبارتي ديگر، نظم، گرد آمدن اجزاي متفاوت با كيفيت و كميت ويژه اي در يك مجموعه است به گونه اي كه همكاري و هماهنگي آنها، هدفي معين را پي مي جويد. اگر در مجموعه هاي منظم دقت شود، آشكار مي گردد كه سه عنصر،سازنده اصلي مفهوم نظم است: اول، طراحي و برنامه ريزي دقيق، دوم، سازمان دهي و حساب شده و سوم، هدفمندي.

برهان نظم يكي از رايج ترين براهيني است كه بر وجود خدا اقامه شده است. اين برهان تاريخي به بلنداي عمر انسان دارد. آدميان از ديرباز با مشاهده پديده هاي منظم و هماهنگ جهان، از خويش پرسيده اند كه اين نظم و هماهنگي معلول چيست؟ آيا خود اجزا با همكاري يكديگر اين نظم را پديد آورده اند يا نظمي حكيم و با تدبير، آنها را منظم كرده است؟

اين دو نظريه پيرواني داشته است. بيشتر آدميان بر آن بوده اند كه از مطالعه پديده ها و نظم جهان مي توان دست تواناي خداوند را وراي آن ديد. بنابراين يكي از راههاي رسيدن به وجود خداوند نظم حاكم بر هستي است. انبياي الهي نيز بر برهان نظم بسيار تاكيد داشته اند. قرآن مجيد،نيزبه برهان نظم بسيار بها مي دهد و انسانها را دعوت مي كند كه در خلقت پيچيده موجودات و آسمانها و زمين و كوهها بينديشيد و چنان دلالت نظم بر ناظم را بديهي مي داند كه مي فرمايد، فقط به ياد آنها بياور، يعني انسانها با كمترين توجهي اگر بخواهند مي توانند دست تواناي خداوند عليم و حكيم را مشاهده كنند. آيا به شتر نمي نگريد كه چگونه آفريده شده است و به آسمان كه چگونه برافراشته شده است و به كوهها كه چگونه نشانده شده است و به زمين كه چگونه گسترده شده است. (غاشيه،آيه 17-22)

ساختار مشترك برهان نظم

مقدمه اول؛ عالم طبيعت،پديده اي منظم است، مقدمه دوم؛ هر نظمي بر اساس بداهت عقلي از ناظمي حكيم و با شعور ناشي مي شود كه از روي علم و آگاهي اجزاي پديده منظم را با هماهنگي و آرايش خاصي و براي وصول به هدف مشخصي كنار هم نهاده است.بنابراين،عالم طبيعت بر اثر طرح و تدبير ناظم با شعوري پديد آمده است.

برهان هدفمندي جزئی از برهان نظم است. در اين برهان بر هدفمندي موجودات منظم تاكيد شده است. ما مشاهده مي كنيم كه پديده هاي منظمي همواره به سوي غايتي در حركتند. از سويي مي دانيم كه آنچه علم و آگاهي ندارد نمي تواند به سوي غايتي حركت كند مگر آن كه موجودي عالم هوشمند و مدبرآن را راه نمايد. همچنين مي دانيم كه اين موجودات خود فاقد علم و آگاهي اند. بنابراين موجودي آگاه و مدبر آنها را به سوي غايت هدايت مي كند.مصداق اين موجودات منظم مي تواند هم حيوانات و هم گياهان باشد.

قرآن مجيد در آياتي به اين تقرير از برهان نظم اشاره مي كند و مي فرمايد،خدا است كه با هدايت خويش چنان تدبير مي كند كه گياهان،همواره ميوه هاي گوارا توليد كنند. و او است كسي كه از آسمان،آبي فرود آورد. پس به وسيله آن از هر گونه گياهي برآوريم و از آن جوانه سبزي خارج ساختيم كه از آنها دانه هاي متراكمي بر مي آوريم و از شكوفه هاي درخت خرما خوشه هايي است نزديك به هم،و باغ هايي از انگور و زيتون و انر همانند و غيرهمانند خارج نموديم.به ميوه آن وقتي ثمر دهد و به طرز رسيدنش بنگريد.قطعا در اينها براي مومنان نشانه هايي است. (سوره انعام آیه 99) امام علي(ع) نيز در تعابيري به اين تقريراشاره فرموده است؛ زمام هر جنبنده اي به دست تو است و بازگشت هرآفريده اي به سوي تو است. از اين آيات و روايات به خوبي بر مي آيد كه هدايت گر حكيم و عالمي در پس موجودات اين عالم وجود دارد كه آنها را به سوي هدف راه مي نمايد.

همچنین برهان هماهنگي در كل عالم جزئی از برهان نظم است. پيشرفت علوم تجربي اين حقيقت را نشان داده است كه اجزاي عالم چنان سازوار تنظيم شده اند كه زندگي را در آن ممكن ساخته اند. اگر فاصله خورشيد از حدي كه براي آن تنظيم شده است كمتريا بيشتر شود، ادامه حيات ميسر نيست. آيات قرآن مجيد و روايات ائمه معصومين گوياي اين حقيقت است. حضرت علي(ع)مي فرمايد: پس خداوند آفرينش را آغاز كرد و اجزاي مخالف را با هم سازوار ساخت.