مبحث بیستم طرح صالحین: ايمان و علم در نگاه امام باقر (ع)

نقش امام محمدباقرع در عرصه جدال¬های کلامی سیاسی
نقش امام باقرع در عرصه جدال¬های کلامی سیاسی عصر اموی در رابطه با وضعیت شیعیان در این دوران قابل بررسی است. بر این اساس، در ابتدا نگاهی گذرا به وضعیت این گروه لازم به نظر می¬رسد.
نخستین حضور جمعی شیعیان در عرصه سیاسی پس از شهادت امام علی ع، به دوران حکومت معاویه و در جریان صلح امام حسن  مربوط می¬شود. پس از جریان صلح عده¬ای از بزرگان و اشراف مدینه نزد امام حسن ع آمدند و درباره جریان صلح با او گفتگو کردند. به اعتقاد طه حسین، "در آن روزی که این عده، [امام] حسن ع را ملاقات کردند و آن گفت و شنود میانشان ردوبدل شد، همان روزی است که حزب سیاسی منظم شیعه علی و فرزندانش تأسیس شد.... برنامه این حزب این بود که می¬باید از امامی که از فرزندان علی ع است، اطاعت شود و باید در حالت صلح بسر برد تا موقع جنگ فرا رسد" این گروه پس از امام حسن ع، در دوران امامت امام حسین ع نیز در یک اقدام دسته جمعی کم و بیش از امام حسین ع اطاعت کرده، در جریان قیام کربلا با او همکاری نمودند. حادثه کربلا در آغازین ایام حکومت بنی¬امیه، حادثه¬ای بسیار مهم در تاریخ شیعه به حساب می¬آید. رویدادهای سیاسی اجتماعی پس از این حادثه بیانگر این واقعیت مهّم است که نه تنها این حادثه جدال¬های کلامی سیاسی جدیدی را در عرصه گفتگوهای عمومی مسلمانان وارد ساخت، بلکه وضعیت شیعیان را نیز با انشعاب¬های خاصی روبرو گردانید. نخستین انشعاب، بدین ترتیب، با شکل¬گیری "زیدیه" صورت گرفت. به گفته ابن خلدون: "زیدبن علی در کوفه بر هشام خروج کرد. او هشام را به کتاب و سنت فرا می خواند و می¬گفت: باید که با ستمگران نبرد کند و از ناتوانان دفاع نماید. محرومان را به مال یاری رساند و غنایم را به عدل تقسیم کند و ردّ مظالم نماید و کارهای نیکو کند و اهل بیت را یاری رساند."
حیات زید بن علی مصادف با امامت امام محمد باقرع بود و از این جهت نوع برخورد امام باقرع با وی می¬توانست جدال¬های کلامی خاصی را بوجود آورد. اگر چه زید در سال 121 و در دوران امامت امام جعفر صادق ع در کوفه موفق به یک قیام عمومی و با حضور شیعیان گردید امّا همان طوری که ابن خلدون می¬نویسد: "امّا وقتی [شیعیان] شنیدند که زید بر ابوبکر و عمر ثنا می¬گوید جمعی او را ترک کردند. "این گزارش تاریخی به نظر برخی ممکن است حکایت از این داشته باشد که نوعی مغایرت میان عقاید زید و طرفدارانش با عقاید شیعیان امامیه شکل گرفته است. ابن خلدون این مغایرت را به این نکته ارجاع می¬دهد که زید همچون استاد خود و اصل بن عطا معتزلی با وجود اعتقاد به افضلیت امام علی ع، خلافت مفضول را جایز می¬دانست و بر این اساس، خلافت ابوبکر و عمر را به رسمیت می¬شناخت. در واقع آنها بر این باور بودند که امامت تنها حق شخص افضل است اما شرایط اوضاع و احوال ممکن است وجود او را مورد غفلت قرار دهد و از این میان مفضول سودمند گردد.
از نظر زیدیه آنچه امامت را در کنار وجود شرایطی همچون آگاهی و علم امام به علوم دینی و تقوا و کمالات اخلاقی، معتبر کرده، موجب تعیّن در فردی حاضر می¬شود، قیام وی بر ضد حاکمان نامشروع است. به همین دلیل آنان با ردّ تقیه بر این امر تأکید می-کردند که هر گاه امام، مسلمانان را دعوت به وفاداری و همکاری کند، عَلَم او پاسخ مثبت گفتن به ندای وی را بر تمامی مسلمانان واجب می¬سازد و این دعوت و خروج در مقابل حکّام نامشروع است که امامت را شرعاً اعتبار می¬بخشد. بدین ترتیب، اعتقاد به جواز خلافت مفضول و ضرورت قیام به سیف برای امام، راه زیدیه از دیگر شیعیان را جدا ساخته، تا حدودی افکار آنها را به معتزله نزدیک می¬ساخت. چنین اعتقاداتی موجبات شکل¬گیری نخستین انشعاب عقیدتی - کلامی از شیعه را فراهم ساخت. اگر چه قبل از زیدیه و پس از قیام کربلا می¬توان از گروه¬هایی همچون توابین و کیسانیه نیز نام برد، امّا تفاوت اساسی این گروه¬ها با زیدیه در این است که گروه¬های مذکور عمدتاً به مثابه گروه-های سیاسی و در عکس¬العمل به حادثه سیاسی اجتماعی کربلا شکل گرفته¬اند در حالیکه زیدیه از هویت کلامی برخوردار است. این هویت کلامی زیدیه را از شیعیان امامی جدا می¬ساخت.
بر این اساس، اگر چه قیام زید و شکل¬گیری زیدیه پس از رحلت امام باقرع صورت گرفته است و در نتیجه مناظره ¬ها و جدال¬های کلامی زیدیه با دیگر شیعیان در دوران امام صادق ع بوده، امّا بدلیل هم عصری امام باقرع با زید، زمینه برخی گفتگوها میان آنان فراهم گردیده، توجه به آنها می¬تواند وضعیت گفتگوها و جدال¬های کلامی سیاسی این دوران را آشکار نماید. در ادامه افزون بر گزارش مناظره¬های کلامی امام محمد باقرع با جریان¬های کلامی سیاسی غیر شیعی، به موضع¬گیری امام نسبت به زید بن علی نیز به صورت گذرا اشاره می¬کنیم. هدف از این گزارش، آشکار ساختن نقش امام باقرع در نقد جریان¬های مذکور است.