کارکرد آموزه انتظار در کنترل اجتماعی 1

بخش اول

چکیده

انتظارامام زمان علیه السلام  دارای کارکردها و پیامدهای مختلفی است . دراین مقاله، به کارکردکنترل اجتماعی می‌پردازیم.کارکردکنترل اجتماعی با دومکانیزم بح‍ث شده است؛ یکی مکانیزم درونی ودیگری مکانیزم بیرونی. در مکانیزم درونی، احساس حضورامام، در رفتار افراد منتظر تاثیرگذار است. در مکانیزم بیرونی، از جامعه‌پذیری و نظارت اجتماعی (امر به معروف و نهی از منکر) در جایگاه دوعامل بیرونی درکاهش ناهنجاریها بحث شده است.

کلیدواژه‌ها: انتظارامام زمان، کارکرد، ناهنجاری، کنترل اجتماعی، جامعه‌پذیری، امربه معروف ونهی از منکر.

مقدمه

انتظار امام زمان علیه السلام  در جایگاه یک استراتژی جدی شیعه، میان منتظران آن حضرت، دارای کارکرد‌های مختلفی است. در این مقاله، ما به دنبال آنیم که نقش انتظار حقیقی وسازنده را در رفتارهای فردی و اجتماعی منتظران بیان کنیم.

انتظار حقیقی و سازنده، انتظاری است که جامعه منتظران را به کاهش ناهنجاری‌ها وانحرافات وادار می‌کند، وگرنه نشستن ودر انتظار مصلح جهانی بودن از یک طرف و شیوع گناه وجرم وناهنجاری‌ها درجامعه از طرف دیگر، ازکارکردهای انتظار حقیقی وسازنده به شمار نمی‌آید.

بنابراین، انتظار حقیقی، جامعه را به سوی کاهش انحرافات وناهنجاری‌ها دعوت می‌کند. ما دراین مقاله، با سه مکانیزم احساس حضور، جامعه‌پذیری فرهنگ انتظار و امر به معروف و نهی ازمنکر، به کارکرد انتظار امام زمان علیه السلام  پرداخته‌ایم.

از کارکردهای اجتماعی انتظار حضرت مهدی علیه السلام  در عصر غیبت، آراستگی جامعه به هنجارها و خوبی‌ها و پیراستن از ناهنجاری‌ها و بدی‌ها است. «کنترل اجتماعی به مکانیسم‌هایی اطلاق می‌شود که جامعه برای واداشتن اعضایش به سازگاری وجلوگیری ازناسازگاری به کار می‌برد. [1]» . بر همین اساس، مهم‌ترین کارکرد اجتماعی انتظار، کنترل اجتماعی است؛ یعنی دوری جستن از انحرافات و ناهنجاری‌ها و گرایش به ارزش‌ها و هنجارهای دینی. امام صادق علیه السلام می‌فرماید:[2]

در این کلام، منتظر واقعی کسی معرفی شده است که خود را با ورع و پرهیزکاری و دوری جستن از ناهنجاری‌ها و آراستن به هنجارها و خوبی‌ها وفق می‌دهد؛ پس یکی از وظایف منتظران امام زمان علیه السلام  در عصر غیبت، دوری جستن از انحرافات و ناهنجاری‌ها است.با توجه به ناگهانی بودن امر ظهور امام زمان علیه السلام ، آن حضرت، همه شیعیان و منتظران را به اعمال پسندیده و دوری جستن از بدی‌ها و ناهنجاری‌ها فراخوانده و می‌فرماید:

هریک از شما باید آنچه را موجب دوستی ما می‌شود، پیشه خود سازد و از هر آنچه موجب خشم و ناخشنودی ما می‌شود، دوری گزیند؛ زیرا فرمان ما یکباره و ناگهانی فرا می‌رسد. آن زمان، توبه و بازگشت، برای کسی نفع و سودی ندارد و پشیمانی از گناه، کسی را از کیفر ما نجات نمی‌بخشد.[3]بنابراین از آثار و کارکردهای اجتماعی انتظار حقیقی امام زمان علیه السلام ، کنترل اجتماعی و دوری جستن از انحرافات و ناهنجاری‌ها است و منتظر واقعی، هرگز خود را به گناه و بدی‌ها و زشتی‌ها آلوده نمی‌کند.

بنابر آنچه در توقیع مقدس از ناحیه امام زمان علیه السلام  به شیخ مفید صادر شده است علت طولانی شدن غیبت را، اعمال ناپسند و زشت شیعیان دانسته‌اند و فرموده است: «تنها چیزی که ما را از شیعیان پوشیده می‌دارد، همانا چیزهای ناخوشایندی است که از شیعیان به ما می‌رسد و خوشایند ما نیست و از آنان انتظار نداریم»[4].

پس انتظار صحیح و واقعی، فرد منتظر را به اصلاح خویشتن و جامعه وامی‌دارد و نوعی سنخیت بین اعمال و رفتارمان با امام زمان علیه السلام  ایجاد می‌کند.

این‌که در حدیث آمده است کسی که به امام زمان علیه السلام  معرفت نداشته باشد، به مرگ جاهلی مرده است، بیانگر این است که انسان، وقتی از مرگ جاهلی گریخته است که با معرفت امام عصر علیه السلام  خود را از هدایت‌های آن حضرت بهره‌‌مند کند، و اوامر و نواهی او را که همان دستورات و منهیات اسلام است، رعایت نماید؛ لذا در سایه این معرفت و شناخت، شخص منتظر خصوصاً وجامعه منتظر عموماً، خود را به رعایت هنجارهای دینی (دستورات دین اسلام) ملزم می‌داند و این، عاملی است در راستای کنترل اجتماعی؛ لذا انتظار در جامعه، کارکرد کنترل اجتماعی را ایفا می‌کند و جامعه را برای ظهور امام زمان علیه السلام آماده و مهیا می‌گرداند.

انتظار حضرت مهدی علیه السلام  با دو مکانیزم، عامل کنترل و نظارت اجتماعی به شمار می‌رود و باعث کاهش ناهنجاری‌های اجتماعی و اخلاقی می‌شود.

الف. مکانیزم درونی که با احساس حضور امام حاصل می‌شود؛

ب. مکانیزم بیرونی که به وسیله جامعه‌پذیر کردن انتظار حضرت مهدی علیه السلام حاصل می‌شود و مردم، به ارزش‌ها و هنجارهای دینی و مهدوی گرایش می‌یابند. همچنین به وسیله نظارت اجتماعی (امر به معروف و نهی از منکر) جامعه از بدی‌ها و ناهنجاری‌ها دوری می‌گزیند؛ لذا این مکانیزم بیرونی، هم شامل جامعه‌پذیری می‌شود و هم شامل نظارت و کنترل اجتماعی.

لذا در این نوشتار ما به سه بخش می‌پردازیم:

- احساس حضور امام در شخص منتظر که عاملی است در کاهش ناهنجاری‌ها؛

- جامعه‌پذیر کردن انتظار حضرت مهدی علیه السلام  که عاملی است در گسترش مهدویت و نهادینه کردن فرهنگ انتظار؛

- دعوت به امر به معروف و نهی از منکر که عاملی است در جهت کنترل و نظارت اجتماعی.

از آن‌جا که برخی جامعه‌شناسان، فرایند نظارت اجتماعی را ادامه دهنده بحث جامعه‌پذیری می‌دانند و هر دو را، مکمل یک دیگر در نظر می‌گیرند، ما در این نوشتار، به هر دو بحث اشاره می‌کنیم.

1. احساس حضور

شخص منتظر در عصر غیبت، خود را در مرآی و منظر امام خویش می‌داند و به درجه‌ای می‌رسد که امام عصر را شاهد و ناظر بر اعمال خویش می‌بیند. این احساس حضور که در سایه انتظار امام زمان علیه السلام  به دست می‌آید، به کنترل اجتماعی در جامعه می‌انجامد و جامعه و افراد را از انحرافات باز می‌دارد.

در زیارت روز جمعه امام زمان علیه السلام  آمده است: «سلام بر تو ‌ای چشم خدا میان آفریدگان!»[5] یکی از القاب امام زمان عین الله است؛ یعنی امام زمان، چشم خداوند میان بندگان است. با این وصف، منتظر واقعی، همیشه احساس حضور می‌کند و این احساس حضور در محضر امام زمان علیه السلام ، او را از ارتکاب گناه و ناهنجاری‌ها باز می‌دارد و پیوسته مراقب مجموعه گفتارها و رفتارهای خود خواهد بود، تا عملی برخلاف رضای امام عصر علیه السلام  از او صادر نشود.

همچنین آن حضرت، در توقیع شریفش به شیخ مفید می‌فرمایند: «ما به اخبار شما آگاهیم و هیچ چیز از اوضاع شما، بر ما پنهان نیست»[6] و در ادامه می‌فرماید: «ما هرگز از سرپرستی و رسیدگی به شما کوتاهی نکرده و یاد شما را از خاطر نبرده‌ایم».

این کلمات نورانی، نمونه‌ای از آگاهی و محبت و مراقبت دائمی امام زمان علیه السلام  به شیعیان و دوستانش است و نشان از این دارد که شیعیان، همواره در منظر و مرأی امام عصر علیه السلام  هستند. با این اوصاف، منتظر حقیقی، همواره احساس حضور می‌کند؛ بنابراین، احساس حضور، عامل درونی و مکانیزم درونی برای کاهش ناهنجاری‌های اجتماعی به شمار می‌آید.

همچنین روایاتی که می‌گوید نامه اعمال و کردار شیعیان و انسان‌ها، هفته‌ای دو روز (دوشنبه و پنجشنبه) به محضر حضرت عرضه می‌شود، حاکی از این است که همه اعمال و رفتار انسان‌ها در نظر امام عصر علیه السلام  است؛ بنابراین انتظار حقیقی، انسان‌های منتظر را به مراقبت از خویش و رعایت هنجارها دعوت می‌کند.

پس اثر و کارکرد احساس حضور، کنترل و نظارت اجتماعی است. به تعبیر دیگر، به کاهش ناهنجاری‌ها می‌انجامد؛ زیرا «میان انتظار و عمل مورد پذیرش منتظر، تلازم منطقی وجود دارد و در غیر این صورت، انتظار، امری بی‌معنا خواهد بود. »[7]

نمونه‌ای از اوج احساس حضور

ابوبصیر می‌گوید: با امام باقر علیه السلام  وارد مسجد شدم و مردم در حال رفت و آمد بودند. امام علیه السلام  خود را از دیدگان مردم غایب کرده، به من فرمود: «از مردم بپرس آیا مرا می‌بینند؟» من با هرکس ملاقات کردم و از او پرسیدم: آیا امام باقر علیه السلام را دیدی؟ می‌گفت: «نه». تا این که فردی نابینا به نام ابو هارون وارد شد. امام علیه السلام  فرمود: «از این مرد بپرس».

به او گفتم: «آیا امام را دیدی؟» ابوهارون در جواب گفت: «مگر او این‌جا نایستاده است؟» ابو‌بصیر گفت: از او پرسیدم: «تو از کجا از این مطلب آگاه شدی؟» ابو هارون گفت: «چگونه به آن، علم و آگاهی پیدا نکنم؛ در حالی که امام، نوری است آشکار؟!» آن‌گاه ابو‌بصیر می‌گوید: شنیدم که امام باقر علیه السلام  به مردی از اهل آفریقا می‌فرمود: «حال راشد چگونه است؟» او گفت: «از آفریقا که بیرون آمدم، زنده و سالم بود و به شما سلام رساند». امام فرمود: «خدا او را رحمت کند!» مرد آفریقایی پرسید: «او ُمرد؟» امام فرمود: «آری». او پرسید: «چه زمانی؟»

امام فرمود: «دو روز پس از بیرون آمدنت از آفریقا مُرد» . . . آن گاه امام فرمود: آیا معتقدید برای ما دربارة شما، چشمانی نظاره‌گر و گوش‌هایی شنوا وجود ندارد؟ چه بد است آنچه به آن عقیده دارید! به خدا سوگند! بر ما هیچ چیز از اعمال شما پنهان نیست؛ پس همه ما را نزد خود حاضر بدانید و خودتان را به کارهای پسندیده عادت دهید و اهل کارهای نیک شوید، تا این حقیقت را بشناسید.[8]

بنابراین کارکرد احساس حضور امام زمان، دوری جستن از لغزش‌ها و ناهنجاری‌ها است و احساس حضور عامل درونی برای نظارت و کنترل در اجتماع به شمار می‌آید؛ بنابراین منتظران واقعی، خود را به هنجارها و ارزش‌ها عادت می‌دهند.

پارسونز، درکنترل و نظارت اجتماعی به «توسل به وجدان افراد از طریق مطرح کردن معیارهای درست و نادرست در یک سیستم اخلاقی»[9] معتقد است. احساس حضور را می‌‌توان نوعی توسل به وجدان افراد منتظر دانست که از این طریق، اعمال خود را با معیارهای انتظار حقیقی مطابق کرده و از اعمال انحرافی و ناهنجاری‌ها دوری می‌جویند.

2. جامعه‌پذیر‌کردن انتظارامام زمان علیه السلام

پیش از پرداختن به مبحث مذکور، لازم است دربارة جامعه‌پذیری و نظارت و کنترل اجتماعی بحثی انجام شود، تا تفاوت‌ها روشن گردد.

1ـ2. تفاوت جامعه‌پذیری با نظارت اجتماعی

نظارت اجتماعی، مجموعه فراگردهای جامعه‌پذیری و به ویژه فشاری است که افراد، از جانب سایران در جامعه حس می‌کنند. این فشار، باعث می‌شود رفتار آن‌ها در راستای همرنگی و متابعت از جامعه سوق داده شود و انسجام جامعه حفظ گردد.[10]

طبق این تعریف، نظارت اجتماعی، از مجموعه فراگردهای جامعه‌پذیری و کنترل اجتماعی است؛ لذا برخی اندیشوران از جمله کازینو جامعه‌پذیری را جزئی از فرایند نظارت اجتماعی می‌دانند و برخی دیگر، نظارت اجتماعی را «ادامه فرایند جامعه‌پذیری»[11] پنداشته‌اند.

بنابراین جامعه‌پذیری و کنترل اجتماعی هر دو، فرایندی هستند که مکمّل یک‌دیگرند؛ به گونه‌ای که جامعه‌پذیری، به دنبال همنوایی جامعه است و کنترل اجتماعی، به دنبال کاهش ناهنجاری‌ها. «فرایند کنترل اجتماعی و فرایند اجتماعی‌شدن (جامعه‌پذیری) دو روی یک سکه و دو جنبه از یک واقعیت تام هستند.‌»[12]

هر جامعه برای بقا و همنوایی افراد جامعه با ارزش‌ها و هنجارها، به دو فرایند اکتفا می‌کند؛ یکی جامعه‌پذیری که در این باب به انتقال فرهنگ و ارزش‌ها می‌پردازد و دیگری نظارت اجتماعی که از بروز تخلف جلوگیری می‌کند. بر این اساس، ما به دو بحث می‌پردازیم؛ یکی فرایند جامعه‌پذیری انتظار و دیگری نظارت و کنترل اجتماعی که هر دو در کاهش ناهنجاری‌ها مؤثرند.

در جامعه‌پذیری موفق، ارزش‌ها و هنجارهای اجتماعی، درونی می‌شود؛ به گونه‌ای که این هنجارها با فرد یگانه می‌گردد و او، خود را به انجام آن ملزم می‌بیند و بدون این که تحت فشار یا نظارت بیرونی قرار بگیرد، به این هنجارها و ارزش‌ها عمل می‌کند. در این حالت، فرد، لحظه به لحظه احساس نمی‌کند که به او فرمان داده می‌شود و عوامل بیرونی به او حکم می‌رانند؛ بلکه خود به خود، هنجارهای اجتماعی را عمل می‌کند و سرچشمه همنوایی او با هنجارهای اجتماعی، انتخاب آگاهانه خود او است، نه عوامل بیرونی.[13]

لذا اگر فرایند جامعه‌پذیری در جامعه‌ای موفق عمل نکند، نوبت به نظارت و کنترل بیرونی می‌رسد، تا در این فرایند، جلوی انحرافات و ناهنجاری‌ها گرفته شود؛ بنابراین، جامعه‌پذیری و کنترل اجتماعی، هر دو مکمل یک‌دیگرند؛ یعنی «هر چه عملکرد جامعه‌پذیری مؤثرتر و موفقیت‌آمیزتر باشد، میزان کجروی، کمتر و بالتبع، نیاز به نظارت اجتماعی کاهش خواهد یافت. در مقابل، هر چه فرایند جامعه‌پذیری، دارای نقصان باشد، جامعه باید به مراتب، هزینه‌های بیشتری را برای نظارت اجتماعی بپردازد. »[14]

بر این اساس، ما، هم به جامعه‌پذیری انتظار می‌پردازیم و هم به مبحث کنترل و نظارت اجتماعی (امر به معروف و نهی از منکر) که از آثار اجتماعی انتظار مثبت به شمار می‌آید؛ چرا که انتظاری که انسان‌ها را به گناه و معصیت دعوت کند یا آن‌ها را از گناه و معصیت دور نسازد، انتظار مثبت و سازنده نیست، بلکه انتظار مخرّب و ویرانگر است.

به اعتقاد برخی محققان جامعه‌شناس، سه عامل اصلی در بروز انحرافات رفتاری وجود دارد که یکی از آن عوامل، «آموزش ناکافی اعضای جدید جامعه در زمینه نظام اجتماعی»[15] است؛ لذا با فرایند جامعه‌پذیر‌کردن انتظار، می‌توان فرهنگ مهدویت و انتظار را در جامعه و نسل جدید نهادینه کرد و از بروز برخی ناهنجاری‌ها جلوگیری کرد.

عامل دوم، «فشار نقش اجتماعی یا صدمات ناشی از برعهده‌گرفتن دو نقش متفاوت که ناشی از تلاش برای قراردادن فرد، با نیازهای شخصی وی، درنقش معینی درنظامی است که نیازهای دیگری دارد»[16] که این، باعث تعارض در شخصیت فرد و نقشی می‌شودکه جامعه به او محول کرده است و این امر، عاملی برای بروز انحرافات می‌شود[17].

عامل سومی که در بروز انحرافات مؤثر است، عبارت است از «ارزش‌های متعارض که ناشی از وجود معیارهای متنافر در بطن نظام ارزشی هستند»؛[18] لذا قائلان به انتظار ویرانگر، قائل به گسترش گناه و اشاعه فحشاء هستند و انتظار را در رواج فساد و گناه دنبال می‌کنند، تا به این وسیله، ظلم و جور گسترش یابد و زمینه ظهور امام زمان علیه السلام  به خیال خودشان محقق شود؛ در حالی که انتظار صحیح، باید انسان‌ها را از گناه و معصیت باز دارد.

وجود چنین تفکری در برخی گروه‌ها سبب شده است برخی افراد دچار تعارض در رفتار شوند و این، همان عاملی است که در بروز انحرافات مؤثر است. با بیان انتظار صحیح و نقش امر به معروف و نهی از منکر که از وظایف منتظران حقیقی امام زمان علیه السلام  است، می‌توان جلوی این فکر خطرناک را گرفت و جامعه را از رواج و گسترش فساد و معصیت باز داشت. بر همین اساس، ما، هم به بحث جامعه‌پذیری فرهنگ مهدویت و انتظار می‌پردازیم و هم به بحث امر به معروف و نهی از منکر در جایگاه عامل بیرونی برای نظارت و کنترل اجتماعی که هر دو مکانیزم، عاملی است در جهت کاهش ناهنجاری‌ها.

2-2. تعریف جامعه‌پذیری

جامعه‌پذیری (اجتماعی شدن) که از دوران طفولیت آغاز می‌شود، فرایندی است که توسط آن، فرد با فراگیری گرایش‌ها، اندیشه‌ها و انگاره‌های رفتار مورد پسند جامعه ـ از طریق تماس با دیگران ـ نقش‌هایی را که تعیین کننده رفتار اجتماعی او است و با پایگاه وی در گروه‌های مختلف اجتماعی انطباق دارد، بر عهده می‌گیرد. در جریان جامعه‌پذیری است که شخصیت، تکوین می‌پذیرد. [19]

3ـ2. عوامل جامعه‌پذیری

برای تحقق جامعه‌پذیری، کارگزارانی لازم است که عبارتند از: 1. خانواده 2. گروه همسالان 3. ‌مدرسه، مسجد و نهادهای آموزشی و مذهبی و 4. وسائل ارتباط جمعی.

1ـ3ـ2. جامعه‌پذیری در خانواده ایرانی

خانواده، نخستین نهاد اجتماعی است که شخص، در آن پا به عرصه زندگی می‌گذارد و اولین پایه‌های تربیتی و تعلیمی در آن گذارده می‌شود. در ایران، خانواده‌ها، دارای امتیازهایی هستند از جمله:

1. «خانواده در ایران، از استحکام خوبی برخوردار بوده، بسیاری از کارکردهای خود را حفظ کرده است. »[20] کارکرد تعلیم و تربیت که در رأس آن، آموزش دینی به کودکان است، هنوز در رأس کارکردهای خانواده در جامعه ایرانی به شمار می‌آید.

2. دومین خصوصیتی که به سبب وجود آن، خانواده در ایران، اهمیت فراوانی در جامعه‌پذیری افراد دارد، این است که در بیشتر خانواده‌ها، مادران، خانه‌دار هستند و پیوسته با فرزندان خود تعامل دارند. [21] خانواده‌ها می‌توانند با مهم جلوه دادن انتظار وآموزش آن، جامعه‌پذیری انتظار را میان فرزندان خود نهادینه سازند؛ لذا خانواده، پایگاه مهمی در جامعه‌پذیری فرهنگ انتظار و مهدویت به شمار می‌آید.

2ـ3ـ2. گروه همسالان

ارتباط چهره به چهره و عاطفی و غیر رسمی که گروه همسالان با هم دارند، بیشترین تأثیر را در جامعه‌پذیر کردن آنان بر عهده دارد. این گروه، به راحتی از یک‌دیگر متأثر می‌شوند و یکی از مهم‌ترین عامل‌ها در جامعه‌پذیری افراد، گروه همسالان به شمار می‌آیند. «بیشترین تأثیر گروه همسالان را باید در دوران نوجوانی و جوانی دانست. طبیعی است هر مقدار تعداد نوجوانان و جوانان یک جامعه بیشتر باشد، اهمیت گروه همسالان نیز در آن جامعه بیشتر می‌شود. [22]»

ایران، یکی از کشورهایی است که از جمعیت جوان برخوردار است. در سالنامه آماری کشور در آبان ماه 1375 جمعیت نوجوان و جوان را چنین ذکر کرده است:[23]

هر قدر گروه هم‌سالان ایران، با عقاید دینی و مذهبی، از جمله فرهنگ انتظار و مهدویت، بیشتر آشنا و مأنوس باشند، می‌توانند در هم‌سالان خود تأثیر زیادی بگذارند. با توجه به جوان بودن کشورما ضرورت وجود راهکارهای مختلفی از جمله آموزش جوانان وآشنا کردن آنان با مباحث مهدویت، بیشتر احساس می‌شود، تا در پرتو این راهکارها، فرهنگ انتظار، میان جوانان نهادینه گردد.

3ـ3ـ2. مساجد و نهادهای مذهبی و آموزشی

یکی از کارگزاران جامعه‌پذیری در ایران، مساجد و نهادهای مذهبی و آموزشی است. دین، می‌تواند عامل بسیار مهمی در جامعه‌پذیر کردن افراد باشد؛ به ویژه جامعه ایرانی، جامعه اسلامی و دینی است و مساجد و نهادهای مذهبی، پایگاه مهمی در جامعه‌پذیر‌کردن افراد به شمار می‌آیند.

«افراد، در جریان آشنایی با نهادها و اماکن ویژه‌ای چون مسجد، حسینیه، هیأت‌های مذهبی و شرکت در مراسم نماز جماعت، عزاداری، مجالس و محافل دینی، مستقیماً با بخش مهمی از ارزش‌ها و هنجارهای خاص جامعه آشنا شده و خود را با آن هماهنگ[24] می‌سازند»؛ لذا این پایگاه‌های مذهبی، می‌توانند عامل مهمی در انتقال فرهنگ صحیح انتظار امام زمان علیه السلام  و مهدویت باشند.

نهاد مدرسه و آموزش و پرورش هم با طرح مباحث مهدویت و انتظار امام زمان علیه السلام  در کتاب‌های بینش و اندیشه اسلامی و پرداختن به مسائل اصلی و ریشه‌ای انتظار صحیح، می‌تواند جوانان ایران را در جامعه‌پذیر کردن فرهنگ انتظار و مهدویت یاری کرده و در پرتو این جامعه‌پذیری، جوانان را از هر نوع آسیب حفظ نماید.

4ـ3ـ2. وسایل ارتباط جمعی (رادیو، تلویزیون، روزنامه‌ها و مجلات)

با توجه به این که یکی از کارکردهای وسائل ارتباط جمعی، کارکرد آموزشی است، این وسیله، در جامعه‌پذیر کردن فرهنگ انتظار، نقش بسزایی دارد.وسائل ارتباط جمعی، می‌توانند با طرح مباحث و میزگردهایی دربارة مهدویت و انتظار و آثار انتظار مثبت، به نقش نظارتی انتظار توجه دهند و جوانان را به دوری از ناهنجاری‌ها دعوت کنند.

راهکارهای جامعه‌پذیر کردن انتظار، توسط وسایل ارتباط جمعی چنین است:

1. طرح مباحثی دربارة فرهنگ انتظار و مهدویت در قالب میزگردهای علمی؛

2. پخش دعاهای منسوب به حضرت مهدی علیه السلام  (دعای ندبه، دعای عهد، زیارت آل یس، . . . )؛

3. تهیه فیلم‌هایی با موضوع مهدویت و انتظار و آثار سازنده آن؛

4. چاپ و انتشار مجله‌هایی دربارة بحث انتظار و مهدویت (اعم از ماهنامه و فصلنامه).

بنابراین عواملی از جمله نهاد خانواده، مدرسه و نهادهای مذهبی، گروه هم‌سالان و وسائل ارتباط جمعی، هر کدام به نوبه خود می‌توانند فرهنگ انتظار مثبت و انتظار سازنده را در جامعه رواج داده و نهادینه کنند، تا به این وسیله، افراد جامعه با جامعه‌پذیری مهدوی، خود را از فساد و گناه و معصیت دور سازند. ما در این بخش، به راهکارهای کلی جامعه‌پذیر کردن فرهنگ انتظار می‌پردازیم، تا هر کدام از عوامل و کارگزاران جامعه‌پذیر از این راهکارها و قالب‌ها برای ترویج بحث انتظار امام زمان علیه السلام  استفاده کرده و آن را تبلیغ نمایند.

4ـ2. راهکارهای کلی جامعه‌پذیر کردن انتظار

1ـ4ـ2. گرامیداشت مراسم نیمه شعبان

نیمه شعبان، عید انتظار است. عید به نمایش گذاشتن شادمانی‌ها و مراسمی است که به واسطه آن، می‌توان انتظار را جامعه‌پذیر کرد. مراسم نیمه شعبان، یعنی اعلان آمادگی و وفاداری به حضرت ولی‌عصر علیه السلام  و آمادگی ظاهری و باطنی برای ظهور آن حضرت. این شادی‌ها و آذین‌بندی‌ها همه بدان سبب است که ما منتظر مصلح جهانی هستیم. در قالب این مراسم و شور و نشاط نیمه شعبان، می‌توانیم فرهنگ انتظار و کارکردهای آن را به افراد منتظر بیان کنیم، تا منتظران، همان طور که ظاهراً آماده‌اند، باطن خویش را هم آراسته کنند، تا حقیقتاً منتظر امام زمان علیه السلام  به شمار روند.

2ـ4ـ2. برگزاری مراسم ادعیه خاص حضرت مهدی علیه السلام

برگزاری و شرکت در مراسم دعاهای منسوب به امام زمان علیه السلام  راهی است برای انتقال مباحث انتظار. با تأمل و تدبر در این ادعیه‌، معرفت و شناخت ما به امام زمان علیه السلام  کامل‌تر شده و به آن حضرت، بیشتر احساس نیاز می‌کنیم.

تدبر در مضامینی از جمله: (بخشی از دعای عدیله)، [25] (بخشی از زیارت امام زمان در روز جمعه)، [26] (بخشی از دعای ندبه)[27] و مضامینی دیگر که در سایر دعاها آمده است، فرهنگ انتظار را در افراد منتظر، جامعه‌پذیر و نهادینه می‌کند و زمینه ظهور امام زمان علیه السلام  را فراهم می‌نماید؛ لذا با برپایی این مراسم و شرکت در آن، فرهنگ انتظار، در وجود افراد جامعه نهادینه می‌شود و زمینه اصلاح فرد و جامعه، فراهم می‌گردد.

3ـ4ـ2. توجه به اماکن ویژة منسوب به امام زمان علیه السلام  (مسجد جمکران و سهله)

مسجد جمکران، جایگاه میلیون‌ها انسان علاقه‌مندی است که به شوق دیدار و توسل جستن به آن بزرگوار، در آن جمع می‌شوند و به دعا و نیایش می‌پردازند. عبادت و دعا در این اماکن مقدس، یکی از راهکارهای جامعه‌پذیر کردن فرهنگ انتظار به شمار می‌رود.

4ـ4ـ2. هدیه فرستادن به نیابت از حضرت مهدی علیه السلام  (از قبیل صدقه دادن، به جا آوردن طواف، نماز خواندن و اعمال مستحبی دیگر)

یکی از راهکارهای دیگر جامعه‌پذیر کردن انتظار میان نسل جوان و افراد جامعه، این است که همواره به یاد امام زمان علیه السلام  باشیم و به نیابت آن حضرت، اعمال مستحبی را انجام دهیم؛ چرا که منتظِر، همواره به یاد منتظَر (امام زمان علیه السلام ) است و این، نشانة علاقه و محبت به آن حضرت است.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: هیچ بنده‌ای ایمان نیاورد، تا این که من، نزد او از خودش محبوب‌تر باشم، و خاندانم از خاندان خودش نزد او محبوب‌تر باشند، و عترت من نزد او از عترت خودش محبوب‌تر باشند، و ذات من از ذات خودش نزد او محبوب‌تر باشد. [28]با ترویج این راهکارهای کلی در خانواده، مدرسه، نهادهای مذهبی و وسایل ارتباط جمعی، فرهنگ انتظار در افراد نهادینه می‌شود و این، خود عاملی است در کاهش ناهنجاری‌ها.

پی نوشت ها:

[1]. هدایت الله ستوده، آسیب شناسی اجتماعی (جامعه شناسی انحرافات)، ص137، تهران، آوای نور.

[2]. «من سرّه ان یکون من اصحاب القائم فلینتظر ولیعمل بالورع و محاسن الاخلاق، و هو منتظر»؛ محمد بن ابراهیم، نعمانی، الغیبه، تحقیق علی اکبر غفاری، ص 200، ح16، مکتبه الصدوق.

[3]. «فیعمل کل امری منکم ما یقرب به من محبتنا و لیتجنب ما یدنیه من کراهتنا، و سخطنا فانّ امرنا بغتة فجأة حین لاتنفعه و توبة و لاینجیه من عقابنا ندم علی حوبة…»؛ محمدباقرمجلسی، بحارالانوار، ج 53، ص176، دار الاحیاء التراث العربی، بیروت.

[4]. همان، ص 177؛ «… فما یحبسنا عنهم الا ما یتصل بنا مما نکرهه و لا نؤثره منهم…».

[5]. مفاتیح الجنان، بخشی از زیارت امام زمان در روز جمعه.

[6]. محمد باقر مجلسی، بحارالانوار، ج53، ص175.

[7]. محمد رضا شرفی، مقدمه‌ای بر آثار تربیتی و روانشناختی انتظار(سخنرانی‌های گفتمان سوم مهدویت)، ص138، قم، بوستان کتاب.

[8]. محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج 46، ص 243 ـ 244.

[9]. چالمرز جانسون، تحول انقلابی، ترجمه حمید الیاسی، ص 43.

[10]. ژان کازینو، قدرت تلویزیون، ترجمه علی اسدی، ص71، تهران، مؤسسه انتشارات امیرکبیر، اول، 1364ش.

[11]. عبدالحسین نیک گهر، مبانی جامعه شناسی، ص329، تهران، نشر رایزن، اول، 1369ش.

[12]. غلامرضا صدیق اورعی، اندیشه اجتماعی در روایات امر به معروف و نهی از منکر، ص34، سازمان تبلیغات اسلامی، 1374ش.

[13]. محمد رضا طالبان، مطالعه تطبیقی در خصوص امر به معروف و نهی از منکر و نظارت اجتماعی، ص35، معاونت آموزش و پرورش دفتر پژوهش‌های اجتماعی، 1376ش.

.[14] همان، ص 36.

[15]. چالمرز جانسون، تحول انقلابی، ص 47.

[16].همان.

[17].همان

[18]. همان.

[19]. جوزف روسک و رولندوارن، مقدمه‌ای بر جامعه شناسی، ترجمه بهروز نبوی و احمد کریمی، تهران، ص38، انتشارات کتابخانه فروردین، سوم، 1369ش.

[20]. علی اکبر کمالی، بررسی مفهوم جامعه پذیری سیاسی، ص135، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، اول، 1374.

[21]. همان.

[22]. همان، ص146.

[23]. سالنامه آماری کشور، سال1380، ص49.

[24]. علی اکبر کمالی، همان، ص 154.

[25]. بیُمنه رزق الوری و بوجوده ثبتت الارض والسماء.

[26]. السلام علیک یا عین الله فی خلقه.

[27]. أین قاصم شوکة المعتدین این هادم ابنیة الشرک و النفاق، این مبید أهل الفسوق و العصیان والطغیان؟

[28]. محمدتقی موسوی اصفهانی، مکیال المکارم، ترجمه سید مهدی حائری قزوینی، ج2، ص309، نشر ایران نگین.

منبع: ماهنامه انتظار موعود - شماره 26