نقش اهل بیت علیهم السلام در تفسیر تابعین

مكتب شیعه وامدار تحوّل فرهنگى است كه امام صادق علیه السلام ایجاد نمود. افزون بر روایات فراوان در مسائل گوناگون اعتقادى، فقهى، اخلاقى و تفسیرى و پر بودن كتاب‏هاى تفسیرى شیعه مانند تفسیر عیاشى، نورالثقلین، البرهان، تفسیر قمى و نیز مجمع البیان و تفسیر صافى از گفتارهاى ارزشمند این امام بزرگ، دو كتاب به نام‏هاى مصباح الشریعه و تفسیر جعفر الصادق در كتاب حقایق التفسیر القرآن به ایشان منسوبند. مصباح الشریعه تاكنون چندبار به چاپ رسیده است (در ایران توسط حسن مصطفوى و در بیروت با تحقیق على زیعور و توسط مؤسسه عزالدین للطباعة و النشر چاپ شده) ولى مانند بیش‏تر كتاب‏هاى حدیثى به صورت سندى و نقل قولى به امام صادق علیه السلام منتسب شده است و ظاهر كلماتى كه در آغاز هر باب با مدح و اعظام حضرت آمده، نشان مى‏دهند كه این كتاب دست كم توسط حضرت صادق علیه‏السلام نگارش نیافته است. بیش‏تر كتاب حاوى مضامین اخلاقى و نكات اعتقادى است، اما كلمات آن حضرت در كتاب حقائق التفسیر ابوعبدالرحمن سلمى(325 ـ 412) و دیگر كتاب‏هاى منسوب به ایشان كه بخش مشخصى از آن مباحث تفسیرى و تأویلى است به خوبى آشكار است و مطالب تفسیرى به نوعى عرفانى و بكر است و گرایش باطنى و رمزى دارد.
امام صادق علیه السلام شاگردان فراوانى تربیت كردند، به گونه‏اى كه شاگردان آن حضرت را تا چهار هزار تن گفته‏اند. اما شاگردان ایشان در تفسیر افزون بر افرادى مانند ابوحمزه ثمالى، جابربن یزید جعفى و عطاء بن ابى ریاح و حتى ابوالجارود ـ كه پیش از این نام آن‏ها ذكر شد و اصحاب دو یا سه امام بوده‏اند ـ شخصیت‏هاى دیگرى نیز در تفسیر ذكر گردیده است كه برخى از آن‏ها عبارتند از:
1.یحیى بن كثیر(م 105 هـ.ق)
ابونضر یحیى بن كثیر (م 105 هـ.ق) كه ابن حجر وى را از جمله راویان امام جعفر بن محمد صادق علیه السلام مى‏شمارد و از برخى نقل كرده است كه وى «به پیروى مذهب تشیع شهرت دارد»در تفاسیر، نام او آمده است، از جمله در تفسیر مجمع البیان ذیل آیه 25 سوره بقره كه آیه شریفه «واتوا به متشابها» را تفسیر نموده است
2. شعبة بن حجاج (م 106 هـ.ق)
او از نخستین افرادى است كه به تدوین مجموعه‏هاى حدیثى پرداختند. شافعى گفته است: اگر شعبه نبود، روایت و حدیث در عراق شناخته نمى‏شد. شیخ طوسى او را در زمره اصحاب امام صادق علیه السلام آورده است.
3. سفیان بن عیینه(م 198 هـ.ق)
ابو محمد سفیان بن عیینه هلالى كوفى در سال 163 در مكه رحل اقامت افكند و همان جا ماند تا این كه در سال 198 درگذشت. او از بزرگان سلف، از جمله امام جعفر بن محمد صادق علیه السلام روایت كرده و بسیارى از بزرگان حدیث نیز از او روایت كرده‏اند.
نجاشى مى‏گوید: «او نوشته‏اى دارد كه از گفتار جعفر بن محمد فراهم آورده است.» آن گاه سند خود را نسبت به آن نوشته، از وى بیان مى‏كند.
شیخ طوسى و برقى او را از اصحاب امام صادق علیه السلام شمرده‏اند.
مرحوم كلینى در كافى و شیخ طوسى در تهذیب و على بن ابراهیم قمى در تفسیرش از او روایت كرده‏اند
4. عبدالرحمن بن زید(م 182)
عبدالرحمن بن زید بن اسلم عدوى، پدرش زید بن اسلم پیش از این از جمله اصحاب امام سجاد علیه السلام ذكر شد، اگرچه برقى، وى (پدر) را نیز از اصحاب امام صادق علیه السلام برشمرده است.
اما مرحوم شیخ طوسى تنها عبدالرحمن بن زید را در شمار اصحاب امام صادق علیه السلام آورده است
مرحوم كلینى در كتاب كافى در ابواب گوناگون از او روایت كرده است.
افرادى همچون محمد بن فضیل بن كثیر ازدى از وى روایت كرده‏اند. شیخ مفید در رساله عددیه درباره او مى‏گوید: او از فقیهان و سرآمد بزرگان است كه حلال و حرام و فتوا و احكام از ایشان اخذ مى‏شود و راه طعنه بر آنان بسته است.
بحث تحول فرهنگى كه امام صادق علیه السلام پدید آورد، خود جایگاه خاصى مى‏طلبد و نیاز به كتاب‏ها دارد. همچنین بررسى شاگردان ایشان تنها به موارد مزبور خلاصه نمى‏شود، بلكه افرادى همانند ابوبصیر یحیى بن ابوالقاسم اسدى (م 150 هـ.ق) از اصحاب اجماع و ابان بن تغلب و محمد بن سائب كلبى و افراد فراوان دیگر را نیز مى‏توان نام برد: حتى افرادى كه مقدارى مسأله‏دار بوده‏اند: همانند قتاده و واصل بن عطاء نیز به نوعى از شاگردان آن حضرت به حساب مى‏آیند. برخى از افراد دیگر نیز، كه از تابعان تابعین مى‏باشند، از جمله شاگردان امام صادق علیه السلام ذكر شده‏اند كه در مجموع، به همین مقدار اكتفا مى‏شود.
__________________
دانشنامه حوزه