مبحث هفتم:جایگاه ما در زندگی کجاست؟

سه ویژگی انسان

گستردگی دایره اختیار و انتخاب انسان در مورد سرنوشت و اینده اش، از سه ویژگی زیر در انسان، سرچشمه می گیرد:

1 . وسعت دایره بینش و آگاهی: انسان با نیروی علم، دایره بینش و آگاهی خویش را از ظواهر و سطوح طبیعت، عبور می دهد و تا اعماق آن گسترش می بخشد و بدین ترتیب، قوانین طبیعت را می شناسد. با شناختن این قوانین، دست او برای ساختن طبیعت، آن چنان که با زندگی اش سازگارتر باشد، باز می شود و همین موضوع ـ که انسان را در مرتبه ای فراتر از سایر موجودات قرار می دهد ـ، نشان دهنده جایگاه ممتاز انسان در نظام هستی است.

2 . برخورداری از فطرت کمال گرا: قرآن کریم می فرماید: «پس روی دل را به سوی مردم و یکتاپرستی بدار. این سرشتی است که خداوند، مردمان را بر آن سرشته است».

آنچه از این ایه استفاده می شود، این است که انسان از دیدگاه وحی، دارای سرشت و بنیادی ارزش گراست.

فطرت و الفاظ معادل آن، نشان دهنده نوعِ معینی از معرفت و میل در ضمیر آدمی است که پیوسته راهبر انسان به سوی خداوند باشد. بر این اساس، انسان، تنها در صورتی می تواند چشم از خدا برگیرد که چشم از خود برگیرد و تنها هنگامی می تواند حضور خدا را درک کند که بی پرده در خویشتن حضور یابد؛ حضوری که خداوند در گیر و دار آفرینش وی، او را به آن فرا می خوانَد. بدین گونه، خداوند، میان انسان و خویشتنِ او حایل است. پس فرار از خود و خدا هم رخ می دهد، چنان که قرار یافتن در خود و جستجوی آرامش در خویش، قرار یافتن در کنار خدا و آرام گرفتن با اوست.

وجود همین فطرت خداجو و کمال گراست که سبب می شود، دامنه اختیارات و انتخاب های انسان، در مقایسه با سایر موجودات، بسیار گسترده تر، ارزشمند تر و سازنده تر باشد.

3 . امانتداری و جانشینی خدا در زمین: در قرآن کریم، انسان، به عنوان موجودی که بارِ سنگین امانتِ الهی را بر دوش می کشد، معرفی شده است: «ما امانت را بر آسمان ها و زمین و کوه ها عرضه کردیم، که از تحمّل آن، سر باز زدند و از آن هراسناک شدند و انسان، آن را برداشت...». مفسّران، درباره این امانت، احتمالات فراوانی داده اند؛ امّا غالباً آن را «اختیار» یا «تکلیف» و یا آن چیزی که تکلیف، مقدّمه رسیدن به آن است ـ یعنی «ولایت الهی» و جانشینی خدا، به واسطه آگاهی از حقایق دین و بندگی حق تعالی ـ دانسته اند. بدین ترتیب، انسان، به واسطه عبادت و اخلاص در بندگی خداوند، می تواند به مقام ولایت الهی برسد؛ یعنی خداوند، متولّی امور او در همه کارها می شود و مستقیماً او را تحت ولایت و تربیت خود قرار می دهد.

این کمال اختیاری، مزیتی برای انسان در میان تمامی موجودات است و فقط اوست که می تواند با استفاده از قدرت اختیار خویش، از ژرفای خاک و عالم مادّه، به اوج اخلاص و عبودیت و قرب الهی، بال و پر بگشاید، بر خلاف سایر موجودات که صرفاً بر اساس طبیعت و ذات خویش، به سمت کمال طبیعی خود (و نه کمال اختیاری) در حرکت هستند.