باغبانی ارگانیک

باغبانی ارگانیک، نظام زراعی است مبتنی بر مدیریت اکوسیستم زراعی، تمرکز بر حاصلخیزی خاک و سلامت گیاه و عدم مصرف مواد شیمیایی مصنوعی که این نظام با شرایط اجتماعی، اقتصادی منطقه‌ای و محلی سازگار است. در سطح فراتر از کشاورزی ارگانیک، باغبانی بیودینامیک تعریف می‌شود که شامل ابعاد روحانی با ساختار ریتمهای کیهانی، نیروی حیاتی، کیفیت، تدارکات بیودینامیک، موجود زنده مزرعه می‌شود.

مفاهیم و اصول باغبانی ارگانیک

مصرف فراوان انواع سموم و کودهای شیمیایی چه از لحاظ تاثیر بر سلامت مصرف‌کنندگان محصولات باغبانی و غذایی و چه از لحاظ تبعات زیست محیطی از قبیل آلودگی آبهای زیرزمینی و بر هم زدن تعادل زیستی، روزبه‌روز مورد تردید جدی قرار می‌گیرد.

طرح مسائل جدیدی همچون گیاهان تغییر یافته ژنتیکی نیز به این موارد اضافه شده‌است. امروزه افزایش آگاهی مصرف‌کنندگان به مسائل فوق و افزایش گزارشهای منتشره در خصوص تاثیرات سو مواد فوق بر سلامتی مصرف‌کنندگان و ایجاد بیماریهای حاد و مزمن، اشتیاق مصرف‌کنندگان را به محصولات تولیدشده در شرایط طبیعی و حتی‌الامکان بدون استفاده از انواع سموم و کودهای شیمیایی افزایش داده‌است.

در ابتدا چنین محصولاتی با عناوین متفاوتی که نشان از منشا طبیعی نهاده‌های مصرف شده در آنها داشت عرضه می‌شدند و بازار محدودی را به خود اختصاص می‌دادند اما با افزایش سطح آگاهیها، این بازار رشد قابل توجهی را تجربه کرد به حدی که برنامه‌ریزان در جوامع صنعتی به منظور جلوگیری از تقلب استانداردهایی را برای تولید، عرضه و برچسب‌زنی محصولات ارگانیک تدوین و ارائه کرده‌اند. بر اساس این استانداردها، در هر کشوری با نظارت دولت نهادی غیردولتی نظارت بر اجرای استانداردها در واحدهای تولیدکننده محصولات ارگانیک را بر عهده می‌گیرد و البته مسئولیت نظارت کلی بر عهده دولت باقی می‌ماند. البته نظارت از سوی سازمانهای بین‌الملی نیز پیش‌بینی شده است.

هماهنگی استانداردها چالش امروز محصولات ارگانیک

کشاورزی ارگانیک در ساده‏ترین تعریف به عنوان «کشاورزی بدون افزودن مواد شیمیایی صنعتی» تعریف شده است. ماده شیمیایی صنعتی، ماده‏ای است که طی فرایندهای شیمیایی غیرطبیعی تهیه شده است. این تعریف، ناقص و حتی نادرست است. این تعریف بدان معنا نیست که کشاورزی ارگانیک قطعا کشاورزی بدون مواد شیمیایی باشد، زیرا ما در جهانی زندگی می‏کنیم که در آن مواد شیمیایی مصنوعی در خاک، آب و هوا وجود دارد. واژه ارگانیک مانند بسیاری از واژگان انگلیسی، چندین معنا دارد. معنایی که در باغبانی ارگانیک مدنظر است، برای مدیریت تمام مزرعه به‏کار می‏رود و بر اساس آن، مزرعه به عنوان موجود زنده درنظر گرفته می‏شود.

مواد شیمیایی صنعتی (مصنوعی) چون علف‌کشها، حشره‏کشها، قارچ‏کشها، داروهای دامی، سوپرفسفات و اوره در کشاورزی ارگانیک به‏کار نمی‏رود. به طور کلی در مزارع ارگانیک، هیچ‏گونه ماده شیمیایی مصنوعی به کار برده نمی‏شود. این مواد در آماده‏سازی خاک، رویش گیاه یا تولید نهاده‏هایی که در تغذیه گیاه، ذخیره‏سازی، فراوری و یا فروش آن دخالت دارند، به کار نمی‏روند. به‏علاوه، دامها تا حد امکان اجازه حرکت آزادانه در مرتع را دارند. کشاورزی ارگانیک، حرکت رو به عقب نیست. در این سامانه، بهترین دانش سنتی با علم جدید ترکیب می‏شود و در عین حال با سایر روشهای نوین مدیریت، سازگار است. مزارع ارگانیک همچون دیگرزمینهای زراعی به خوبی آماده شده و نیازمند مدیریت قوی، به ویژه در مورد خاک و آفات است.

با توجه به افزایش مصرف کود و آفت‏‏کشهایی که پیامد آنها زوال باروری خاک، سلامتی و آلودگی هوا، آب و غذا است، نگرانیهای روزافزونی درباره محیط زیست جهانی ایجاد شده و مفهوم کشاورزی ارگانیک اهمیت فزاینده‏ای در راستای توسعه کشاورزی پایدار و بوم‏سازگار در سرتاسر جهان پیدا کرده است.

کشاورزی ارگانیک بر پایه استفاده از نهاده‏های ارگانیک طبیعی و درون مزرعه‏ای چون کود دامی تازه، کمپوست، کود سبز، کنجاله و ضایعات فرآوری مواد غذایی و همچنین کنترل زیستی آفات همراه با کمترین استفاده از مواد معدنی طبیعی برای تقویت نظام زراعی - اقتصادی مزرعه و بهبود فعالیتهای زیستی خاک استوار است. کشاورزی ارگانیک در کشورهای گوناگون با نامهای مختلف شناخته می‏‏شود که 16 نام برای آن ازجمله کشاورزی بیولوژیک، کشاورزی پایدار و کشاورزی زاینده ذکر شده است.

کشاورزی بیولوژیک نامی است که در اروپا بسیار رایج است، در حالی‏که در آمریکا و بریتانیا عبارت کشاورزی ارگانیک را ترجیح می‏دهند، هرچند که مکتب ارگانیک به عبارت دقیق‏تر، فلسفه‏ای است که شامل آموزش، هنر، تغذیه، مذهب و همچنین کشاورزی است. کشاورزی ارگانیک در کشورهای توسعه نیافته و در حال توسعه عمدتا به علت مسائل اقتصادی و کمبود نهاده‏های شیمیایی به طور گسترده‏ای استفاده می‏شود، در حالی که توفیق آن در کشورهای پیشرفته، بیشتر در واکنش به باغبانی پر نهاده و یا کشاورزی صنعتی بوده است.

بر چسب‏گذاری محصولات ارگانیک باید توسط یک سازمان سوم و اثبات این امر صورت بگیرد که محصول، مطابق استانداردهایی که در سراسر جهان توسط صدها سازمان گواهی‏کننده، کشاورزان مختلف، شرکتهای تجاری، سازمانهای غیردولتی و اخیرا دولتی شکل گرفته‏اند، تولید شده است. گواهی محصولات ارگانیک، فرایندی پیچیده است، اما تلاشهایی در راستای هماهنگ کردن استانداردهای گوناگون به منظور توسعه بازار محصولات ارگانیک در جریان است.

چالش فعلی در این راه، هماهنگ‏سازی هرچه بیشتر استانداردها ضمن رعایت محدودیتها و ملاحظات منطقه‏ای و کاهش هزینه‏های مراحل چندگانه گواهی و اعتباردهی و تنگناهای ورود به بازار این محصولات است. یکی از تصورات اشتباه در مورد کشاورزی ارگانیک، آن است که این شیوه کشاورزی بی‌نیاز از کاربرد مواد شیمیایی است. چراکه ساختمان تمام موجودات زنده و غیرزنده از ترکیبات شیمیایی تشکیل شده است لذا کاربرد آن دسته از مواد شیمیایی که به صورت طبیعی به دست آمده‌اند (مثلا آب که از خود طبیعت است در واقع یک نوع ماده شیمیایی به حساب می‌آید و یا سنگ فسفات که از معادن طبیعی استخراج می‌شود) و یا به اصلاح مصنوعی نیستند در کشاورزی ارگانیک بلامانع است.

باورهای غلط درباره کشاورزی ارگانیک

نباید تصور کرد که کشاورزی ارگانیک صرفا بر جایگزینی نهاده‌های آلی با مواد شیمیایی بحث می‌کند چراکه کاربرد غلط مواد آلی نیز، چه به صورت مصرف بیش از حد و چه به صورت عدم کاربرد آنها در زمان مناسب و یا ترکیبی از هر دوی این موارد به نحو قابل ملاحظه ای سبب اختلال در عمل چرخه‌های زیستی یا طبیعی می‌شود.

تصور اشتباه دیگر از کشاورزی ارگانیک آن است که برخی کشاورزی ارگانیک را نوعی برگشت به عقب و استفاده از شیوه‌های مرسوم سالهای قبل از انقلاب صنعتی می‌دانند. بلکه بلعکس، زارعین کشاورزی ارگانیک نمی‌توانند خود را از دستاوردهای علمی 50 ساله اخیر بی‌نیاز بدانند. تناوب، کشت مخلوط، روشهای مکانیکی کنترل علفهای هرز، استفاده از ماشین‌آلات مدرن قابل استفاده در سیستمهای ارگانیک مبارزه بیولوژیکی و تلفیقی با آفات و بیماریها، درک بهتر از همزیستی میکوریزا، ریزوبیوم‌ها و ریزوسفر، تجدید ماده آلی و دیگر بخشهای زنده خاک، تلفیق زراعت و دامپروری از موضوعات مورد بحث در کشاورزی ارگانیک هستند.

در سیستم کشاورزی ارگانیک، خاک به عنوان یک سیستم زنده تلقی می‌شود که با تقویت آن، فعالیت میکروارگانیسمهای مفید نیز تقویت می‌شود. این ایده که خاک یک سیستم زنده است، بخشی از یک تصور کلی است که معتقد است بین خاک، گیاه، حیوان و انسان یک ارتباط ناگسستنی وجود دارد.

محصول ارگانیک

وقتی برای خرید به بازار میوه‌فروشان مراجعه می‌کنیم گاهی با محصولاتی مواجه می‌شویم که فروشندگان، آنها را محصولات «ارگانیک» می‌نامند. در این میان ممکن است برای برخی از مصرف‌کنندگان این سوال پیش آید که محصولات ارگانیک چه تفاوتی با محصولات غیرارگانیک دارند؟

باید گفت: محصولات ارگانیک محصولاتی هستند که در تمام مراحل رشد با سیستم طبیعی هماهنگ بوده و در خاکی که از چند سال قبل هیچ‌گونه سموم دفع آفات گیاهی نظیر: علف هرزکش‌ها، قارچ‌کش‌ها و مواد شیمیایی در آن استفاده نشده و فقط با مواد طبیعی مانند کمپوست گیاهی تقویت می‌شود، رشد می‌کنند. از سوی دیگر در ترکیبات میوه‌های ارگانیک هیچ‌گونه اصلاح ژنتیکی صورت نمی‌گیرد و از گازها برای رشد زودرس میوه‌ها استفاده نمی‌شود. به‌همین دلیل رنگ این نوع میوه‌ها طبیعی بوده و نه خیلی پررنگ یا کم‌رنگ‌تر از حد معمول هستند. بافت آنها مناسب و خیلی نرم یا سفت نیست. اندازه میوه‌ها هم متعادل بوده و طعم و بوی طبیعی و مناسبی دارند که البته بارزترین ملاک تشخیص میوه‌های ارگانیک از غیرارگانیک هم همین طعم و بوی طبیعی‌شان است، بعلاوه پوست میوه‌های ارگانیک کاملا متناسب با میوه بوده و زیاد ضخیم نیست. از همه مهم‌تر آن که در این نوع محصولات کاهش آلودگی خاک به کودها و سموم موجب باقی ماندن عناصر مفیدی مانند کلسیم، آهن، فسفر، منیزیم و ویتامینC در سبزی‌ها می‌شود.
متاسفانه به دلیل افزایش روزافزون جمعیت، محصولات ارگانیک جوابگوی نیاز مصرف‌کنندگان نمی‌باشد و کشاورزان مجبورند برای تامین هرچه سریع‌تر تقاضا علاوه بر محصولات ارگانیک از انواع میوه‌های گلخانه‌ای یا خارج از فصل نیز استفاده کنند. لذا این نوع محصولات به دلیل آن که در مرحله رشد زمان لازم را طی نمی‌کنند بسیاری از ویتامین‌ها و مواد ضروری را ندارند. به عنوان مثال، محصولات گلخانه‌ای مدت مدیدی است که در ایران تولید می‌شوند. این محصولات در مقایسه با میوه‌های ارگانیک کمبودهای زیادی دارند.

از آنجا که گلخانه‌های شیشه‌ای در کشورمان بسیار کم‌وسعت و محدود هستند نور خورشید به طور مستقیم به محصولات گلخانه‌ای نمی‌تابد، لذا این محصولات به نوعی با کمبود ویتامینC و سایر مواد مغذی که برای به وجود آمدن به نور مستقیم نیاز دارند، مواجهند. از طرف دیگر برای این که میوه‌ها و سبزی‌ها سریع‌تر از حد معمول برسند کشاورزان از روش‌های شیمیایی مختلفی استفاده می‌کنند. همین موضوع تا حدی در کاهش ویتامین‌ها و ریزمغذی‌های محصولات گلخانه‌ای موثر است.

لذا وجود میوه‌هایی با ظاهر درشت که فاقد طعم و خاصیت هستند همگی ناشی از استفاده بی‌رویه از کودها، آفت‌کش‌ها و باقی ماندن ترکیبات آنها در محصولات است. از همه بدتر آن که برخی از میوه‌های خارج از فصل که وارداتی بوده و با قیمت‌های بالا در میوه‌فروشی‌ها عرضه می‌شوند از مشکلات عدیده دیگری برخوردارند.

برخی از این میوه‌ها به دلیل آن که محصول درختانی هستند که با مهندسی ژنتیک در آنها تغییراتی ایجاد شده است حاوی ژن‌های تغییر شکل‌یافته‌ای هستند که باکتری‌های موجود در روده را تغییر می‌دهند و موجب مقاوم شدن بدن به آنتی‌بیوتیک‌ها می‌شوند. در این تغییرات ژنی میوه‌ها مدت بیشتری روی درختان می‌مانند و رسیدن آنها برای نیاز کمتر به نگهداری در انبار و سردخانه‌ها به تاخیر می‌افتد. لذا این تاخیر می‌تواند از مقدار مواد مغذی آنها نیز بکاهد.

توجه: شکل ظاهری محصول نمی‌تواند معیار درستی برای خرید محصولات ارگانیک باشد. ما باید کیفیت محصول و محلی که تولید شده را مورد توجه قرار دهیم. معمولا محصولاتی که در بسیاری از بازارهای محلی ارائه می‌شوند، سالم‌تر هستند. در نهایت آن که محصولاتی را خریداری کنیم که گواهی شده هستند. تقاضا برای این محصولات راه تولید آنها را فراهم خواهد کرد

منبع: خبرگزاری کشاورزی ایران