همسر فرعون و حضرت مریم ، الگوهاي زنان

قرآن كریم دو نمونه خوب از زنان را نیز به عنوان الگو ذكر مى‏كند، زنان با فضیلتى كه ذات اقدس اله را نمونه مردم مؤمن مى‏شمارد و درباره آنها چنین مى‏فرماید:

"و ضَربَ اللهُ مَثَلاً لِلذینَ آمَنُوا امرَاَةَ فِرعَونَ اذ قالَتْ رَبِّ ابْنِِ لِی عِندَكَ بَیتاً فِی الجَنّةِ و نَجِّنی مِن فِرعَونَ و عَمَلِهِ و نَجِّنی مِنَ القَومِ الظالِمِین (3)؛براى كسانى كه ایمان آوردند خداوند همسر فرعون را مَثل آورده آنگاه كه گفت: پروردگارا پیش خود در بهشت ‏براى من خانه‏اى بساز و مرا از فرعون و كردارش نجات‌بخش و مرا از دست مردم ستمگر برهان.

تعبیر قرآن در آیه این نیست كه: همسر فرعون نمونه زنان خوب است، بلكه مى‏فرماید: زن خوب نمونه جامعه اسلامى است و جامعه برین از این زن الگو مى‏گیرد، نه این كه فقط زنان باید از او درس بگیرند.

ذات اقدس اله در این آیه نیز نمى‏فرماید: «و ضرب الله مثلا لللاتی امن امراة فرعون‏.»

بلكه مى‏فرماید: نمونه مردم خوب، زن فرعون است.و ضرب الله مثلا للذین امنوا امراة فرعون؛ یك چنین زنى در خانه‏اى زندگى مى‏كرد كه صاحب آن خانه ادعاى: انَا رَبّكُم الاَعلى (4)؛پروردگار بزرگتر شما منم.

داشت و شعار:"ما عَلِمتُ لَكُم مِن اِلهٍ غَیری (5) ؛براى شما خدایى غیر از خودم نمى‏شناسم.

در سر مى‏پروراند و ادعاى انحصار مى‏نمود. ذات اقدس اله در قرآن كریم به صورت حصر مى‏فرماید:

"سَبِّح اسمِ رَبِّكَ الاَعلى" (6) ؛تسبیح كن نام پروردگار والاى خود را.

كلمه "اَعْلى" مفهومى است كه حصر را همراه دارد، بنابراین، دو نفر به عنوان "اعلى" نمى‏توانند یافت ‏شوند، فرعون نیز با گفتن این كلمه داعیه انحصار داشت و این اعلى بودن را ادعا مى‏كرد. او همانطورى كه ادعاى ربوبیت را داشت، مدعى توحید ربوبى هم بود. سخن از ارباب متفرقه نمى‏گفت. او مى‏گفت: نه تنها من خدایم، بلكه من، تنها خدا هستم. به جاى «لا اله الا الله‏» شعار «لا اله الا انا» را سر مى‏داد و در چنین خانه‏اى بانویى نشات گرفت كه نمونه مردم متدین است.

زن خوب نمونه جامعه اسلامى است و جامعه برین از این زن الگو مى‏گیرد، نه این كه فقط زنان باید از او درس بگیرند.

قرآن در مقام ذكر فضائل این بانو مهمترین آنها را در بُعد دعا مى‏داند كه در این دعا شش نكته مهم اخذ شده است.

علت این كه این بانو نمونه مردم خوب است‏ به خاطر آن است كه در نیایشش به ذات اقدس اله عرض مى‏كند:"اِذْ قالتْ رَبِّ ابْنِ لی عندَكَ بَیْتًا فی الجنة."

این زن در كنار خدا، بهشت را مى‏طلبد. دیگران بهشت را مى‏طلبند، و در دعاهایشان از خداوند: "جَنّاتٍ تَجری مِن تَحتِها الانهار" (7) ؛بهشت‏هایى كه از زیر آنها نهرها جارى است.

درخواست مى‏كنند، اما این بانو اول خدا را مىخواهد و بعد در كنار خدا، خانه طلب مى‏كند. نمى‏گوید «رب ابن لی بیتا فی الجنة‏» و نمى‏گوید «رب ابن لی بیتا عندك فی الجنة‏» بلكه مى‏گوید:"رب ابن لی عندك بیتا فی الجنة" اول عندالله را ذكر مى‏كند بعد سخن از بهشت را به میان مى‏آورد. یعنى اگر سخن از: «الجار ثم الدار» (8)؛اول همسایه بعد منزل خود. است، این بانو هم مى‏گوید: «الله ثم الجنة‏» البته جنتى كه"عندالله" باشد، با جنتى كه"تجری من تحتها الانهار" است تفاوت فراوان دارد.

در این نیایش ششگانه یا دعاى شش بُعدى دو درخواست ‏به تولى برمى‏گردد یكى لقاء الله و دیگرى بهشت. یعنى یكى «جنة اللقاء» و دیگرى جنات تجری من تحتها الانهار و چهار خواسته دیگر هم به تبرى برمى‏گردد:

1- وَ نَجِّنی مِن فِرعون 2- و عَمَلِهِ 3- نَجِِّنی مِنَ القَومِ الظالِمین 4 - و «اعمالِهم‏» كه محذوف است.

آنجا كه مى‏فرماید نجِّنی من فرعونَ و عَملِه خواسته او این نیست كه: خدایا مرا از عذاب فرعون نجات بده. ممكن است كسى بگوید خدایا مرا از دست ظالم نجات بده ولى وقتى خود به قدرت رسید، دست‏ به ظلم بیالاید. اما این بانو عرض مى‏كند: نه تنها مرا از فرعون نجات بده بلكه از ستمكارى هم مرا برهان، مرا نجات بده تا زیر بار شرك فرعون نروم و خود نیز داعیه ربوبیت در سر نپرورانم رب نجنی من فرعون و عمله. سپس مى‏گوید"و نجِّنی من القوم الظالمین" چون ممكن است كسى از فرعون برهد ولى به دام آل فرعون یا سایر ستمكاران بیفتد. لذا درخواست پنجم را عرض مى‏كند"و نجنی من القوم الظالمین و «اعمالهم‏»" به قرینه نجنی من فرعون و عمله حذف شده است و حذف در این‏گونه موارد جایز است.

بنابراین بانویى كه تا به این حد عالى مى‏فهمد و درخواست‏هایش تبرى و تولى داشته و مسائل اجتماعى و فردى را از ذات اقدس اله مسالت مى‏كند، آیا این زن نمونه، تنها نمونه زنان است؟ یا به تعبیر قرآن كریم نمونه مردم جامعه است؟

مقام ویژه مریمعلیهاالسلام نمونه چهارمىاسترا كه قرآن بیان مى‏كند. خداوند پس از معرفى همسر فرعون به عنوان الگوى انسان‌هاى مؤمن در آیه بعد براى گرامیداشت مقام خاص مریم مى‏فرماید:

"و مَریمَ ابْنَتَ عِمرانَ التی اَحصَنَتْ فَرجَهَا فَنَفَخنا فیهِ مِن رُوحِنا وَ صَدَّقََتْ‏ بِكَلِماتِ رَبِّها وَ كُتُبِِهِ وَ كانَتْ مِنَ القانِتِین" (9)؛و مریم دختر عمران را، كه خود را پاكدامن نگاه داشت و در او از روح خود دمیدم و سخنان پروردگار خود و كتاب‌هاى او را تصدیق كرد و از عبادت پیشگان بود.

یعنى «و ضرب الله مثلا للذین آمنوا مریم ابنت عمران‏» و چون مقام مریم، بالاتر از مقام زن فرعون بود لذا اینها را یك جا ذكر نكرد، بلكه در دو آیه جدا ذكر فرمود، بر خلاف آن دو كافره كه در یكجا ذكر نكرد، بلكه در دو آیه جدا ذكر فرمود، بر خلاف آن دو كافره كه در یك آیه ذكر شدند. حضرت مریم در اثر احصان، صیانت، عفت و در اثر دریافت آن روح غیبى به جایى رسید كه"صدقت ‏بكلمات ربها و كتبه وكانت من القانتین" گشت.

از این چهار نمونه سوره تحریم به خوبى بر مى‏آید كه نه مرد نمونه، نمونه مردان است و نه زن نمونه، نمونه زنان. ممكن است كشاورز نمونه، نمونه كشاورزان، صنعتگر نمونه، نمونه صنعتگران، خطاط نمونه، نمونه خطاطان باشد، ولى انسان نمونه، نمونه همه انسان‌هاست و اختصاصى به زن یا مرد ندارد.

پس در ارزیابى مقام و كمالات مریم نقش مادر آن بانو را نباید فراموش كرد. گرچه در تربیت مریم ‏سلام الله علیها حضرت زكریا نیز نقش داشت لیكن این امر در مرحله نهایى بود نه در پیدایش ابتدایى، مادر این بانو لیاقت آن را داشت كه مادر پیغمبر بزاید و آن خضوع را داشت كه فرزندش را به معبد حق اهدا كند، و این كه ذات اقدس اله این گوهر را پذیرفت، براى آن بود كه مى‏دانست اگر به او فیض عطا نماید امین در حفظ فیض خواهد بود.

خدا به عده زیادى از مردان فضیلت داد و مى‏دانست كه از عهده آن برنیامده و سرانجام رسوا خواهند شد و اعطاى فضیلت‏ به آنها فقط از باب: "معذرة الى ربكم"(10) و اتمام حجت ‏بود لذا به آنها فضیلت داد، ولى سِمت و ماموریت نداد. زیرا كسى كه در كار خود انحراف دارد، اگر ماموریت و سِمتى پیدا كند به مبانى دین صدمه مى‏زند. خداوند به بلعم باعورا فضیلت داد ولى سِمت نداد، به سامرى فضیلت داد ولى سِمت نداد. سامرى آدم كوچكى نبود او با چشم درونى ‏خود اثر فرشته‏ها را دید و گفت: بصرت بما لم یبصروا به (11) ؛من دیدم چیزى را كه توده ناظران ندیدند، ولى به جاى این كه از آن اثر فیض گرفته، و راه موسى و هارون را ادامه بدهد، و شاگردى آنها كند، گوساله پرستى را رواج داد. بلعم باعورا نیز، كسى بود كه طبق یك نقل، ذات اقدس اله درباره او فرمود:"وَ اتلُ عَلیهِم نَبَاَ الذی اتَیناهُ ایاتِنا فَانسَلَخَ مِنها (12)؛خبر آن كس را كه آیات خود را به او تعلیم داده بودیم و از آن دور شد براى آنان بخوان.

اینها نمونه‏هاى قرآنى است مبنى بر این كه خدا مى‏داند كه به چه كسى سمت‏ بدهد، لذا فضیلت را مى‏دهد تا معلوم شود، كه عده‏اى عمدا فضیلت را به رذیلت تبدیل مى‏كنند. چون ذات اقدس اله از درون و برون همگان با خبر است، هرگز به كسانى كه لاحقه سوء دارند سمت رسمى نمى‏دهد.

"اللهُ اَعلَمُ حَیثُ‏یَجعَلُ رِسالَتَهُ" (13)؛ذات اقدس اله مى‏داند كه به چه كسى ماموریت ‏بدهد. او نظیر بشرهاى عادى نیست كه به كسى ابلاغ بدهد، بعد كشف خلاف بشود، و بگوید: من كه درون‏بین نبودم. خداوند ‏خلافت، رسالت، نبوت، امامت و رهبرى را به كسى كه از درون آنها مستحضر است و درونى فاسد دارند نخواهد داد اما كسانى كه ذات اقدس اله مى‏داند، با حسن اختیارشان پایدار و پایبند هستند، اینها را مى‏پذیرد و مریم از این نمونه بود. بنابراین گرچه او در بدو پیدایش، كودكى بیش نبود اما معلوم بود كه اگر خدا به او فضیلت ‏بدهد او در حفظش پایدار و استوار است. لذا در ابتداى زندگى، مادرى، همچون زن عمران، سرپرستى او را به عهده داشت و بعد وقتى مى‏خواهد به نذر خود عمل كند، او را به معبد مى‏سپارد، و از آن به بعد است كه:

"و كَفَّلَها زَكریا" (14) ؛خدا زكریا را كفیل او قرار داد.

یعنى «جعل الله سبحانه و تعالى لزكریا كفیلا لها»، «كفل‏» در این جمله دو مفعول گرفته است «مكفل‏» خدا است و خداى متعال مریم را در تحت ‏سرپرستى زكریا علیه السلام كفالت نمود «و كفلها زكریا» نه «تكفلها زكریا» زكریا علیه السلام متكفل نشد مگر به وحى الهى. این چنین نبود كه قرعه خود به خود به نام زكریا علیه السلام بیفتد، لذا فرمود: اینها قرعه زدند و خیلى‏ها شیفته بودند كه این كودك را سرپرستى كنند:

"و ما كُنت لَدیهِم اِذ یَختَصِمُون" (15)؛تو نزد آنان نبودى آنگاه كه مجادله داشتند.

و بنا را بر قرعه نهادند اما قرعه بهنام مبارك زكریا علیه السلام خورد، به خواست‏ خدا قرعه به نام او در آمد.

"و ما كُنتَ لَدیهِم اِذ یُلقُونَ اَقلامَهُم اَیُّهُم یَكفُلُ مَریَمَ" (16)؛تو نزد آنان نبودى آنگاه كه قرعه انداختند تا كدام یك مریم را كفالت كند.

خدا مى‏فرماید: ما طورى برنامه را تنظیم كردیم كه خود مكفل شویم و زكریا متكفل و مریم تحت كفالت‏ باشد. و این در مرحله بقاء است كه پرورش و رشد اوست وگرنه در بدو پیدایش و تكونش، و ظهور و هجرت او از رحم به دامن، در سایه تربیت آن بانو بود.

ارزیابى مقام مریم از نظر مفسرین

نكته‏اى كه در ارزیابى مقام حضرت مریم باید مورد توجه قرار گیرد این است كه قرآن كریم درباره تربیت مریم عذراءعلیهاالسلام مىفرماید: هرگاه حضرت زكریا علیه السلام وارد مى‏شد روزى خاصى را در حضور آن بانو علیهاالسلام مى‏دید.

"كُلما دَخَلَ عَلَیهَا زَكَریّا المِحرابَ وَجَدَ عِندَها رِزقَا قالَ یا مَریَمُ اَنّى لَكِ هَذا قالَت هُوَ مِن عِندِاللهِ یَرزُقُ مَن یَشاءُ بِغَیرِ حِساب (17)؛هرگاه كه زكریا در محراب بر او وارد مى‏شد نزد او نوعى خوراكى مى‏یافت. گفت: اى مریم این از كجا براى تو آمده است؟ او گفت: این از جانب خداست، كه خدا به هر كس بخواهد بى‏شمار روزى دهد.

و همچنین فرشتگان با مریم سخن مى‏گفتند و سخنان مریم را هم مى‏شنیدند بلكه مشافهتا و مشاهدتا گفتار را با شهود مى‏آمیختند، هم مریم آنها را مى‏دید و هم آنها را مرآى مریم قرار مى‏گرفتند. اینها تعبیرات بلندى است كه قرآن درباره مریم دارد.

و نیز در تبیین مقام والاى مریم مى‏فرماید:

"و اِذ قالَتِ المَلائِكَةُ یا مَریمُ انَّ اللهَ اصَطفاكِ و طَهّرَكِ و اصطفاكِ عَلَى نِساءِ العالَمین* یا مَریمُ اقنُتی لِربِكِ واسجُدی واركَعِی مَعَ الراكعین (18)؛و هنگامى را كه فرشتگان گفتند: اى مریم، خداوند تو را برگزیده و پاك ساخته و تو را بر زنان جهان برترى داده است. اى مریم، عبادت خدا كن و سجده كن و با ركوع كنندگان راكع باش.

یعنى فرشتگان فراوانى با این بانو سخن گفته، و او را از مقام اصطفایش با خبر كردند كه تو صفوة الله، مطهره و در میان زنان عالم ممتازى، دائما به یاد حق باش، سجود، سجود و ركوع را فراموش مكن و از اهل ركوع باش.

و نیز بشارت حضرت مسیح را به او دادند:

"اِذ قالَتِ المَلائكةُ یا مَریَمُ انَّ اللهَ یُبَشِركِ بِكلِمَةٍ مِنهُ اسمُهَُ المَسِیحُ ...(19)؛و هنگامى كه فرشتگان گفتند: اى مریم خداوند تو را به كلمه‏اى از جانب خود كه نامش مسیح، عیسى بن مریم است مژده مى‏دهد.

اینها نمونه‏هایى از گفتگو و حضور فرشتگان در محضر مریم علیهاالسلام است. در تبیین این بخش از زندگى حضرت مریمعلیهاالسلام گروهى از معتزله نظیر زمخشرى ‏در كشاف راه تفریط پیموده و گمان كرده‏اند آن بانو نمى‏تواند به این مقام رسیده، و از كرامت ‏برخوردار شود، و سخنان فرشته‏ها را بشنود، و بشارت «صفوة بودن‏» را از فرشته‏ها دریافت كند، و مژده مادر پیغمبر شدن را از آنها تلقى نماید، لذا گفته‏اند این همه فضائل كه نصیب مریمعلیهاالسلام شده است ‏یا به عنوان معجزه زكریاعلیه السلام و یا به عنوان پیش درآمد اعجاز عیسىعلیه‌السلام است، كه این را از نظر اصطلاح كلامى «ارهاص‏» مى‏گویند همانگونه كه قبل از قیامت ‏یك سلسله امور خارق عادتى رخ مى‏دهد كه از آنها به عنوان «اشراط الساعة‏» تعبیر مى‏كنند، قبل از ظهور، یا میلاد یك پیامبر نیز، یك سلسله امور خارق عادتى رخ مى‏دهد كه اینها نشانه ظهور یك پیامبر الهى است و در كتاب‌هاى كلامى از این امور خارق عادت به عنوان ارهاص تعبیر شده است.

گروهى دیگر نظیر «قرطبى‏» - از مفسران معروف اهل سنت و همفكران او راه افراط رفته و معتقدند مریم داراى سِمت نبوت بوده است، زیرا فرشتگان فراوانى بر او نازل شده و او را از وحى با خبر كرده‏اند و از راه الهام، مساله صفوة و طهارت او را به او اعلام نموده و بشارت مادر پیغمبر شدن را به او اعطا كرده‏اند و گفته‏اند: چون مریمعلیهاالسلام وحى فرشته‏ها را تلقى كرده و فرشته‏ها بر او وارد شده و گفتگوى آنها از رتبه مشافهه به مشاهده رسیده، پس پیامبر است، زیرا گمان كرده‏اند فرشتگان بر هر كس نازل شوند و وحى بیاورند و او فرشته‏ها را ببیند، پیامبر است.

اما علماى امامیه كه در طریق قسط و عدل سیر مى‏كنند، بر این اعتقادند كه تمام این مقامات و كرامت‌ها مربوط به خود مریمعلیهاالسلام است‏ یعنى وصف به حال موصوف است نه متعلق موصوف، و نباید اینها را به حساب اعجاز زكریاعلیه السلام گذاشت، و از طرف دیگر، مریم به مقام رسالت و نبوت تشریعى نرسیده است. این دو مطلب را مفسران گرانقدر امامیه، به استناد ظواهر قرآنى، تبیین مى‏كنند.

اما مطلب اول كه همه این كرامت‌ها تعلق به خود مریم علیهاالسلام دارد، به دلیل ظواهر قرآن است كه فرشته‏ها سخن گفتند، اما نه فقط به عنوان هاتف غیب و سروش نهان، بلكه براى او مشهود شدند. همچنان كه این خطاب‌ها و نداها گاهى به صورت تمثل هم تجلى كرده است چنانچه قرآن مى‏فرماید:

"فَتَمَثّل لَهَا بَشَراً سَوِیّاً" (20)؛پس چون بشرى هماهنگ بر او نمایان شد.

آن فرشته گفت كه من از طرف حق آمده و مامورم كه به تو فرزندى عطا كنم.

"قالَ اِنمَااَنَا رَسُولُ رَبِّكِلِاَهَبَ لَكِ غُلاماً زَكِیّاً." (21)

ظاهر این آیات آن است كه خود مریم علیهاالسلام به تنهایى این مقامات را دریافت كرد و این مقام مریم علیهاالسلام بود كه باعث‏ شد زكریا علیه السلام از خداى سبحان فرزندى طلب نماید:

هُنالِكَ دَعَا زَكَریّا رَبَّهُ. (22) این چنین نبود كه معجزه زكریا در مریم ظهور كرده باشد بلكه كرامت‏هاى مریم موجب آن شد كه زكریا از خدا، یحیى را طلب كند و فرزند «رضیی‏» از خداى سبحان مسالت نماید.

علاوه بر این كه سفارش به قنوت و دوام عبادت و خضوع مستمر، و سجود و ركوع، نشانه مقام خود مریم علیهاالسلام است و نیز اوصافى كه ذات اقدس اله براى این بانو ذكر مى‏كند، نشانه آن است كه شخصیت‏ خود مریم موجب شد تا فرشته‏ها را ببیند و با آنها سخن بگوید و سخنان آنها را بشنود. لذا خداى سبحان از مریم به عنوان صدیقه یاد مى‏كند و مى‏فرماید:

و صَدقت‏ بِكلماتِ رَبَّها وَ كَتَبَهُ وَ كانَت مِنَ القانِتین. (23)

و اُمُه صِدیقَة. (24)

یعنى عیسى علیه السلام داراى مادرى بود كه سخنان غیب را تصدیق مى‏كرد، او نه تنها صادق بود بلكه از صدیقین به شمار مى‏آمد. و این صدیق بودن او، و صحه گذاشتن ذات اقدس اله بر این موضوع، نشانگر آن است كه همه این فضائل از آن خود اوست.

صدّیقه بودن مریم علیهاالسلام

قرآن كریم از مریم علیهاالسلام به عنوان صدیقه یاد كرده است كه این مبالغه در تصدیق است. بدین معنا كه نه تنها مصدقه، صادق و صدیق است ‏بلكه صدیق است.

صدیقین گروهى هستند كه با انبیا و صالحین و شهدا همراه و هم قافله‏اند. اینان قافله سالار كوى الهیند. افراد عادى چه زن و چه مرد در نماز و نیایش‌ها و عباداتشان از ذات اقدس اله مسالت مى‏كنند:

"وَمَن یُطِعِ اللهَ والرَّسولَ فَاولئِكَ مَعَ الذینَ اَنعَمَ اللهُ عَلیهِم مِنَ النَبِیینَ وَالصِدیقِینَ والشُّهَداءِ والصّالِحِینَ وَحَسُنَ اولئكَ رَفیقا (26)؛كسى كه مطیع خدا و رسولش باشد او همسفر قافله‏اى است كه اهل آن عبارتند از: نبیین، صدیقین، شهدا و صالحین، و بعد در ادامه مى‏فرماید:"و حَسُنَ اولئك رفیقا" اینها رفقاى خوب و همسفران شایسته‏اى هستند چرا كه:

"سَلْ عَنِ الرَفیقِ قَبلَ الطریق (27)؛اگر انسان بیفتد آنها دستگیرند، و اگر در مسیر افراط و تفریط قرار گیرد، او را تعدیل كرده و اگر احساس خستگى كند تقویتش مى‏كنند، و اگر احساس عجز كند به او قدرت مى‏بخشند. خداى سبحان مى‏فرماید اگر شما هدایت را از من بخواهید، من علاوه بر این كه شما را اهل سیر و سلوك در صراط مستقیم قرار مى‏دهم و صراط مستقیم را به شما نشان مى‏دهم و راهى را كه آنان رفته‏اند به شما مى‏نمایانم، شما را همسفر آنها نیز قرار مى‏دهم.

گاهى خداوند مى‏گوید راه راست را به شما نشان مى‏دهم و زمانى براى تشویق مى‏فرماید: توفیق سلوك در راهى را كه انبیا رفته‏اند به شما مى‏نمایانم، شما را همسفر آنها نیز قرار مى‏دهم.

گاهى خداوند مى‏گوید راه راست را به شما نشان مى‏دهم و زمانى براى تشویق مى‏فرماید: توفیق سلوك در راهى را كه انبیا رفته‏اند به شما عطا مى‏كنم و زمانى بالاتر از این را نوید مى‏دهد و مى‏فرماید: شما را با همراهان و همسفران و قافله‏سالارانى چون انبیا و صدیقین و شهدا و صالحین همراه مى‏كنم.

یكى از صدیقین مریم ‏سلام الله علیها است. كه همراهى با او اختصاصى به زنها ندارد تا زنها بگویند خدایا راه مریم را به ما ارائه بده بلكه همه نمازگزاران از خداوند راه صدیقین را مى‏طلبند كه مریم هم جزو صدیقین است.