نجوم و اختر شناسی

چگونه ماهواره اميد را با چشمان غيرمسلح در آسمان رصد كنيم؟ جام جم آنلاين: زماني كه ماهواره‌بر سفير ماهواره اميد را در مدار زمين قرار داد، جمع كثيري از علاقه‌مندان اخبار فضا در جهان مشتاقانه سعي كردند اين ماهواره را در مدار زمين رصد كنند.
رصد ماهواره‌ها يكي از شاخه‌هاي جذاب و جديد در نجوم آماتوري به شمار مي‌رود و نه‌تنها رصدي هيجان‌انگيز را در بر دارد بلكه مي‌تواند اطلاعات علمي بسيار زيادي را در اختيار مهندسان و دانشمندان علوم فضايي قرار دهد؛ اطلاعاتي مانند مشخصات مداري اجرامي كه در مدار قرار گرفته‌اند و تغيير احتمالي مدار آنها بر اثر حوادث مختلف و حتي كمك به درك تاثيرات رويدادهاي فضايي مانند توفان‌هاي خورشيدي بر جو زمين، اما همه مطالب پشت سوال ساده‌اي قرار دارد. آيا مي‌توان ماهواره‌ها را براحتي در مدار زمين مشاهده كرد؟ چگونه و مهم‌تر اين كه آيا ايرانيان مي‌توانند ماهواره اميد را در مدار زمين مشاهده كنند؟
52 سال پيش نخستين ماهواره در مدار زمين قرار گرفت و درهاي فضا را به روي انسان گشود. ماهواره اسپوتنيك با ارسال پيام‌هاي راديويي به زمين، ثابت كرد انسان به حدي رشد كرده است كه بتواند قدم به بيرون از گهواره خود بگذارد و در راه فتح فضاهاي دوردست گام بردارد. عصر پس از اسپوتنيك را بايد دوره جديد در حيات انسان ارزيابي كرد؛ عصري كه افق ديد انسان گسترش يافت و در طول مدت نيم قرن به تجربه‌هايي انقلابي در زمينه فتح فضا دست زد. در اين مدت صدها ماهواره در مدار زمين قرار گرفتند. زمين 24 ساعته زير نظر چشم‌هاي بي‌خواب ابزارهايي قرار گرفتند كه زندگي ما را روي اين سياره آسان‌تر مي‌كنند. ابزارهايي كه منابع زيرزميني را آشكار مي‌كنند، آب و هوا را دقيق‌تر پيش‌بيني مي‌كنند، ارتباطات ما را ساده‌تر و راه را به سوي آينده باز كرده‌اند. انسان توانست براي نخستين بار سوار بر ماشين‌هاي پيشرفته خويش قدم از سياره مادري بيرون بگذارد و سياره خود را از فراز جو ببيند. بشر توانست به ماه سفر كند و ربات‌هاي كاوشگر خود را به ماه، زهره، مريخ، مشتري، زحل و فراسوي مرزهاي سياره‌اي منظومه شمسي بفرستد و تيزبين‌ترين چشمان خود را در مدار زمين قرار دهد تا اسرار شگفت‌انگيز جهان را كشف كند.
اينك ايده‌هاي بلندپروازانه‌اي در ذهن انسان جستجوگر موج مي‌زند. انسان سوداي فتح دوباره ماه را در سر دارد و آماده است حركت خود را به سوي دروازه‌هاي سياره سرخ ادامه دهد. هم‌اكنون صحبت از آسانسورهاي فضايي از قالب داستان‌هاي علمي و تخيلي خارج شده‌اند و در آستانه واقعيت قرار گرفته‌اند و از امروز صحبت‌هاي جدي درباره حقوق فضا و نحوه استفاده از فضاي ماوراي جو و منابع موجود بر سيارك‌ها و سياره‌ها و اقمار منظومه شمسي آغاز شده است و در كنار همه اينها بخش خصوصي با قدرت هر چه بيشتر و باانگيزه‌اي بيش از هر زمان آماده است وارد اين بازي تاريخي شود.
همه اين حرف‌ها تنها اشاره‌هايي گذرا به واقعيتي غيرقابل انكار است و آن اين كه در دوره جديدي كه آغاز شده است، مفاهيم قديمي تعريفي دوباره يافته‌اند و بايد بار ديگر برخي واژه‌ها را تعريف دوباره كرد كه يكي از اين مفاهيم بحث منافع ملي و منابع ملي و اقتدار كشور‌هاست.
بسياري از كارشناسان امروزه معتقدند فضا، آينده بشريت و سرنوشت كشورها را رقم خواهند زد و اگر كشوري در اين زمينه حضوري فعال نداشته باشد، نخواهد توانست در دنياي جديد جايگاهي براي ارائه ديدگاه‌هايش فراهم آورد.
آينده انسان در فضاست و هر ملتي كه بخواهد در آينده نقشي مهم در جهان بازي كند، ناچار است به جريان پرشتاب اكتشافات فضايي بپردازد و بر دوش دانشي كه همه مردمان پيشين به دست آورده‌اند قرار بگيرد و راه‌هاي جديدي را به سوي آينده طي كند تا ديگران نيز بر پشت او قرار گيرند و بتوانند رشد انسان را سرعت بخشند و همه اينها مقدمه‌اي است كه تا چه اندازه نامگذاري ماهواره اميد به اين نام واقع‌گرايانه است.
اما عصر فضا نه‌تنها دانشي نوين را پيشرفت داد كه باعث توسعه زندگي روزمره ما حتي در حوزه‌هاي تفنني موجود نيز شده و موجب گرديده است در كنار هزاران دستاورد خرد و كلان شاخه جديدي هم به دانش ستاره‌شناسي آماتوري اضافه شود كه آن را رصد آماتوري ماهواره‌ها مي‌نامند.
بسياري از ماهواره‌ها و فضاپيما‌ها را مي‌توان تنها با كمك چشم غيرمسلح در آسمان رصد كرد. شايد باورش دشوار باشد كه بتوان براحتي ايستگاه بين‌المللي فضايي يا تلسكوپ فضايي هابل يا ماهواره اميد را در حالي كه به مسيرشان در فضا ادامه مي‌دهند، از روي زمين رصد كرد.
اما واقعيت اين است كه شما هم مي‌توانيد چنين تجربه‌اي را از سر بگذرانيد. شايد فكر كنيد چطور امكان دارد ماهواره يا سفينه‌اي را در مدار زمين با كمك چشمان غيرمسلح رصد كرد؟ بياييد براي پاسخ به اين پرسش تجربه‌اي آشنا را مرور كنيم.
فرض كنيد در كنار ساحل يا در دشتي مسطح نشسته‌ايد و به غروب خورشيد مي‌نگريد و در كناري كه نشسته‌ايد دكل كوتاه يا نردباني كوتاه يا تپه‌اي كم‌ارتفاع وجود دارد. دقيقا در لحظه‌اي كه قرص خورشيد از پيش چشمان شما ناپديد شد، بلند شويد و بلافاصله به بالاي بلندي نزديكي خود برويد. مي‌بينيد كه تا دقايقي بعد هم مي‌توانيد خورشيد را در آستانه غروب تماشا كنيد. در حالي كه همين چند لحظه قبل پيش چشمان شما غروب كرده بود.
توضيح اين پديده بديهي است. زماني كه از سطح ارتفاع مي‌گيريد، زاويه ديد مقابل شما بازتر شده و در واقع افق ديد شما تغيير مي‌كند و مي‌توانيد مدت بيشتري خورشيد را ببينيد. كما اين كه اگر در نيمه‌هاي ظهر در كنار دره‌اي عميق باشيد و به درون آن برويد، با وجود اين كه زمان در ميانه روز است، اما ديگر خورشيد را نمي‌بينيد و خورشيد براي شما غروب خواهد كرد.
اما اين موضوع چه ربطي به ماهواره‌ها دارد؟ فرض كنيد به جاي آن كه چند پله از آن برجك نزديك خودتان بالا رويد، بلافاصله سوار بر هليكوپتري شده و ارتفاع خود را تا چند هزار متري سطح زمين افزايش دهيد، واضح است در اين صورت افق ديد شما بازتر شده و مدت زمان بيشتري مي‌توانيد خورشيد را در هنگام غروب ببينيد. در حقيقت زماني كه از زمان غروب خورشيد براي دوست شما كه در همان محل اول مانده مي‌گذرد و آسمانش كم‌كم تاريك مي‌شود، شما خورشيد را بر فراز افق مي‌بينيد. بنابراين هرچه ارتفاع بيشتري از افق پيدا كنيد، مدت زماني كه طول مي‌كشد خورشيد براي شما غروب كند، طولاني‌تر خواهد شد (كما اين كه اگر اين آزمايش را در هنگام سحر انجام دهيد شاهد طلوع سريع‌تر خورشيد هستيد)‌.
حال به ماهواره‌ها بازگرديم؛ سازه‌هايي كه به جاي چند هزار متر چند صد كيلومتر بالاتر از سطح زمين قرار دارند. مثلا ايستگاه بين‌المللي فضايي را در نظر بگيريد. اين سازه عظيم در ارتفاع حدود 400 كيلومتري قرار دارد. بنابراين اگر اين ايستگاه بر فراز سر شما قرار داشته باشد تا چند ساعتي پس از اين كه خورشيد براي شما غروب كرده است هنوز ايستگاه زير تابش پرتوهاي نور خورشيد قرار دارد.
با توجه به اين كه بدنه بيشتر ماهواره‌ها از موادي ساخته شده است كه ضريب بازتاب بالايي دارند، اين اجسام مي‌توانند نور خورشيد را به سمت زمين منعكس كنند. حال در شرايطي كه شما ساعت‌ها از غروب را پشت‌سر گذاشته‌ايد، ماهواره شما مي‌تواند نور خورشيدي كه هنوز در افقش قرار دارد را به سوي شما بازتاب دهد.
مي‌توان‌ بسياري از ماهواره‌ها را در‌ساعات اوليه‌ پس‌ از ‌غروب خورشيد يا ساعات اوليه پيش ‌از ‌طلوع‌ خورشيد در آسمان رصد كرد
به همين دليل مي‌توان بسياري از ماهواره‌ها را در ساعات اوليه پس از غروب خورشيد يا ساعات اوليه پيش از طلوع خورشيد در آسمان رصد كرد، يعني زماني كه زمين هنوز تاريك است اما براي ارتفاعي كه ماهواره در آن قرار دارد خورشيد طلوع كرده باشد. البته يك شرط ديگر هم وجود دارد و آن اين است كه ماهواره در آن ساعت بر فراز منطقه‌اي باشد كه شما در آن حضور داريد.
هر چقدر ماهواره بزرگ‌تر باشد يا سطح درخشان‌تري داشته باشد، مي‌توان آن را درخشان‌تر ديد. در حقيقت اين ماهواره به شكل نقطه‌اي نوراني كه آرام آرام از سويي از آسمان به سويي ديگر مي‌خرامد، خود را نشان خواهد داد، اما براي اين كه بتوانيد چنين ماهواره‌اي را رصد كنيد بايد پيش از آن از محلي كه ماهواره ظاهر خواهد شد مطلع باشيد.
هر ماهواره‌اي كه در مدار قرار مي‌گيرد، مشخصات مداري منحصر به فردي دارد كه به شكل استانداردي بيان مي‌شود و با كمك آن مي‌توان ماهواره را شناسايي و رديابي كرد. با كمك همين مشخصات است كه نرم‌افزارها و سايت‌هاي مختلف به شما پيش‌بيني‌هايي از گذر ماهواره‌ها مي‌دهند.
يكي از معروف‌ترين و كاربردي‌ترين اين سايت‌ها www.heavens-above.com است. شما براي ديدار با اميد كافي است سري به اين سايت بزنيد و مختصات محل زندگي خود را با كمك بانك اطلاعاتي جامعي كه اين سايت دارد انتخاب كنيد (پس از انتخاب تمام زمان‌ها به صورت زمان محلي شما نشان داده خواهد شد و نيازي به اصلاح زماني نداريد.)
حال در صفحه اصلي اين سايت روي نام اميد (OMID) كليك كنيد. البته معمول نيست كه اين سايت ماهواره‌هاي عادي را چنين ويژه در صفحه نخست خود قرار دهد؛ اما اخبار وسيعي كه درباره اميد در سراسر جهان منتشر شد، باعث علاقه هر چه بيشتر مردم براي رصد اين ماهواره شده است و به همين دليل اين ماهواره هم در صفحه اول آمده است.
با كليك روي نام اميد جدولي شامل تاريخ‌هايي كه مي‌توانيد از شهر خودتان اميد را ببينيد، به همراه اطلاعات رصدي شامل سمت و ارتفاع محل رصد مشخص مي‌شويد. كار كردن با واحد سمت و ارتفاع بسيار ساده است (اگر افق خود را دايره‌اي فرض كنيد كه نقطه شمال عدد صفر را نشان مي‌دهد و اين دايره را از سمت راست خود مدرج كنيد، به واحد سمت دسترسي داريد و مثلا اگر گفته شود سمت 270 درجه يعني بايد از نقطه صفر يا شمال 270 درجه به سمت راست بگرديد كه شما را به نقطه غرب مي‌رساند. ارتفاع هم فاصله زاويه‌اي است كه در افق صفر وبرفراز سر شما 90 درجه است)‌.
اما اگر از كار كردن با اين اعداد ناراحت هستيد، روي تاريخ كليك كنيد تا نقشه محل عبور ماهواره اميد نيز در اختيار شما قرار گيرد.
ماهواره اميد با وجود آن كه ماهواره‌اي با مدار پايين است؛ اما به دليل كوچكي ابعاد بدنه فروغ چنداني در آسمان ندارد و اگر آسمان شهر شما چندان تيره نباشد و در اثر آلودگي نوري خيلي روشن شده باشد، شايد لازم شود كه در برخي از گذرها از دوربين دوچشمي كوچكي براي رصد آن استفاده كنيد.
ديدار با اميد براي ايرانيان مي‌تواند اميد‌هاي تازه‌اي را در دل بنشاند، اميدهايي درباره نقشي كه ايران مي‌تواند در آينده در عرصه پراميد فضا ايفا كند و همراه با ديگر كشورها نقش مهمي در ارتقاي دانش بشر و مشاركت در كاوش فضا ايفا كند.

پوريا ناظمي