آن‌چه می‌خوانید دومین بخش از مقاله‌ای است که از کارشناسی بزرگ در یکی از معتبرترین مجله‌های اخترشناسی جهان (Sky & Telescope) به چاپ رسیده است. این مقاله قرار است خریداران تلسکوپ را تا حدودی از سردرگمی بیرون آورد و به آن‌ها آگاهی لازم را برای انتخاب تلسکوپی مناسب‌تر بدهد. امیدواریم این مقاله، که با ترجمه‌ی خوب شادی حامدی آزاد تهیه شده، بتواند دست‌کم برای گروهی از علاقه‌مندان به نجوم رصدی مفید واقع شود. به علت طولانی بودن این مقاله، آن را به ۴ بخش تقسیم کردیم که نخستین بخش آن هفته‌ی گذشته منتشر شد و دو بخش باقی‌مانده‌ی آن را شنبه‌های آینده تقدیم شما می‌کنیم.
نویسنده: تونی فلاندر
مترجم: شادی حامدی آزاد
این تصاویر با دستکاری یکی از تصاویر تلسکوپ فضایی هابل درست شده‌اند تا نمای زحل را با تلسکوپ‌های گوناگون نشان بدهند. عکس سمت چپ زحل را از دید تلسکوپی ۱۲ اینچی با بزرگ‌نمایی ×۳۰۰ و در شرایط جوّی عالی نشان می‌دهد. می‌توانید بزرگ‌نمایی ۳۰۰ برابر را برای تلسکوپی ۳ اینچی استفاده کنید؛ اما در این حالت تصویر محو و کم‌فروغ می‌شود (عکس وسط). برای اینکه تصویر تلسکوپ کوچک هم به اندازه‌ی تصویر قبلی روشن و واضح باشد باید از بزرگ‌نمایی کم‌تر استفاده کنید (عکس سمت راست).
وقتی ماه و سیاره‌ها را رصد می‌کنید، گشودگی دهانه‌ی بزرگ‌تر به شما امکان انتخاب بزرگ‌نمایی بیشتر را می‌دهد که به این ترتیب نمایی خیره‌کننده‌تر با جزئیات بیشتر به دست می‌آورید. البته این نکته را با دو هشدار در نظر بگیرید. گشودگی دهانه‌ی بزرگ‌تر برای دیدن سیاره‌ها کمکی نمی‌کند مگر اینکه با کیفیت درجه‌یک اپتیکی و مکانیکی همراه باشد. و در اغلب شب‌ها، شرایط جوّیْ مقدار جزئیاتی را که از سیاره‌ها پیدا است محدود می‌کند. وقتی دید (seeing) نامطلوب است – مثلاً وقتی به میان توده‌هوایی آشفته و لرزان نگاه می‌کنید – استفاده از بزرگ‌نمایی‌های بالاتر از ۲۰۰ برابر فایده‌ای ندارد و فرقی هم نمی‌کند تلسکوپ‌تان چقدر بزرگ و خوب باشد. رصدگران سخت‌کوش و جدّیِ سیاره‌ها مشتاقانه منتظر رسیدن یک شب از میان ده شب‌اند تا تلسکوپ ۱۲ اینچی واقعاً بتواند خودی نشان بدهد. ولی اگر هدف شما دیدن نماهایی زیبا و خوب از سیاره‌ها در شب‌های عادی است، با تلسکوپ ۶ اینچی کیفیت بالا هم راضی و خوشنود خواهید بود یا حتی شاید تلسکوپی ۳ یا ۴ اینچی هم کافی باشد.
موقع رصدکردن خوشه‌های ستاره‌ای، سحابی‌ها، و کهکشانها – که در مجموع آن‌ها را به نام اجرام ژرف‌آسمان می‌شناسیم – داستان متفاوت است. تعداد بسیار زیادی از این اجرام به اندازه‌ی کافی بزرگ و درخشان هستند و با تلسکوپ‌های کوچک هم نمایی خیره‌کننده دارند. اما برای دیدن اغلب اجرام ژرف‌آسمان به تلسکوپ دست‌کم ۶ تا ۱۰ اینچی نیاز دارید تا واقعاً جذاب دیده شوند؛ دست‌کم برای چشمان بی‌تمرین. و خب در این موارد هرچه تلسکوپ بزرگ‌تر باشد بهتر است. برخی از رصدگران جدّی ژرفای آسمان تلسکوپ‌هایی با قطر دهانه‌ی بیش از ۶۰ سانتی‌متر دارند! هرچند در رصد اجرام ژرف‌آسمان مسائلی مهم‌تر از اندازه‌ی تلسکوپ هم وجود دارد.
کهکشانها کم‌نورتر از آنند که آن‌ها را رنگی ببینیم؛ بنابراین تصاویرشان در تلسکوپ و دوربین دوچشمی همواره سیاه و سفید است. و البته نمای آن‌ها از درون چشمی هرگز به اندازه‌ی عکس‌های نجومی روشن و واضح نیست. با این حال، نمای کهکشان آندرومدا با تلسکوپی ۱۰ اینچی در رصدگاهی تاریک بسیار خیره‌کننده است (چپ). اما حتی آلودگی نوری متوسط در حومه‌ی شهرها باعث محوشدن بخش‌های خارجی‌تر و کم‌نورتر کهکشان می‌شود (راست). درون شهرهای بزرگ، فقط بیضی روشن مرکزی کهکشان دیده می‌شود.
درست مانند رصد سیاره‌ها، در مورد رصد اجرام ژرف‌آسمان هم شرایط جوّی از شبی به شب دیگر – یا حتی از ساعتی به ساعت دیگر – تغییر می‌کند. در این مورد، شفافیت (هوای شفاف و بی‌مِه) از دید(هوای ثابت عاری از جریان‌های حرارتی) مهم‌تر است. اما بزرگ‌ترین مسئله آلودگی نوری است.
هرجایی نزدیک شهرها نورهای مصنوعیْ کلّ آسمان را روشن می‌کنند. اجرام محو، مانند سحابی‌ها و کهکشانها، به‌آسانی در این آسمان روشن ناپدید می‌شوند. تلسکوپ در دیدن آن‌ها کمک می‌کند ولی نه چندان؛ تنها کاری که این ابزار می‌کند این است که اجرام را نزدیک‌تر از آن‌چه واقعاً هستند نشان می‌دهد. هیچ تلسکوپی نمی‌تواند هیچ کهکشانی را نزدیک‌تر از راه‌شیری – که همه‌ی اطراف ما را فراگرفته است – بیاورد! پس اگر آسمان زیادی روشن است و نمی‌توانید راه‌شیری را با چشم بی‌ابزار درست ببینید، صرف‌نظر از اینکه ابزارتان چه باشد دید شما از هر کهکشان دیگری هم بسیار ناواضح خواهد بود. هیچ اندازه‌ی گشودگی دهانه‌ای نمی‌تواند اثر آلودگی نوری را بر رصد اجرامِ محو جبران کند.
پس آیا تلسکوپ‌های بزرگ درون شهرها و حومه‌ی شهرها بی‌فایده‌اند؟ اصلاً چنین نیست! یکی اینکه این تلسکوپ‌ها، وقتی دید خوب باشد، نماهایی خیره‌کننده از ماه و سیاره‌ها نمایش
شما هرگز نمی‌توانید درون چشمی تلسکوپ این‌همه ستاره از خوشه‌ای کروی ببینید. از سوی دیگر، هیچ دوربینی هم نمی‌تواند ارتعاش‌های نوری چنین توده‌ای از ستاره‌ها را آن‌طور که چشم شما نمای زنده‌ی آن‌ها را می‌بیند ثبت کند. بنابراین می‌توان گفت این عکس از خوشه‌ی عظیم جاثی، M13، نمایی تقریباً مشابه از شکوه خوشه‌ای کروی را از دید تلسکوپ آماتوری بزرگی زیر آسمانی تاریک نشان می‌دهد. تعجبی ندارد که خوشه‌های کروی اجرام محبوب بسیاری از منجمان آماتورند!
می‌دهند. با وجود اینکه ممکن است نمای کهکشانی با تلسکوپی بزرگ از حومه‌ی شهر خیره‌کننده نباشد، قطعاً نمای آن نسبت به تلسکوپی کوچک از همان مکان بهتر است. اما نکته‌ی دیگر این است که در مورد رصد خوشه‌های ستاره‌ها، بزرگ‌تربودن گشودگی دهانه‌ی تلسکوپ می‌تواند اثر مخرب آلودگی نوری را جبران کند. درخشان‌ترین خوشه‌های ستاره‌ای کروی با تلسکوپی ۱۰ اینچی از درون شهر همان‌طور دیده می‌شوند که با تلسکوپی ۴ اینچی از رصدگاهی تاریک.
با این‌همه اگر شما درون شهر یا در حومه‌ی شهری بزرگ زندگی می‌کنید و عاشق رصد اجرام ژرف‌آسمان هستید، بهتر است تلسکوپی را انتخاب کنید که به اندازه‌ی کافی کوچک باشد که درون ماشین جا بگیرد تا بتوانید برای رصد کهکشانها آن را به رصدگاه‌های خارج از شهر ببرید. حتی اگر می‌خواهید همیشه از درون حیاط خانه رصد کنید، پیش از خریدن تلسکوپی که هربار داخل و خارج بردنش از خانه دردسرساز است بیشتر فکر کنید. من یک تلسکوپ ۷ سانتی‌متری (۲٫۸ اینچی) دارم که هرگز به قدرت تلسکوپ ۷ اینچی‌ام نمی‌رسد اما من اغلب از آن اولی استفاده می‌کنم! چون می‌توانم تلسکوپ و سه‌پایه‌اش را به‌آسانی با یک دست بلند و جابه‌جا کنم.
بخش نخست مقاله را این‌جا بخوانید.
این مقاله به سفارش مؤسسه‌ی طبیعت آسمان شب ترجمه شده و در اختیار وب‌سایت کانوت قرار گرفته است.