متلبس شدن به اخلاق اسلامی

پرسش:

براي خالص كردن نيّت چه كاري بايد انجام داد؟

پاسخ:

پيش از بيان راهكار دست‌يابي به اخلاص به نكاتي چند پيرامون نيت و جايگاه آن در معارف ديني مي‌پردازيم.
1. نيت در لغت به معناي قصد آمده است و در اصطلاح ديني عبارت است از قصد عبادت خداوند.⁽¹⁾ نيت عاملي است كه در كالبد عمل روح مي‌دمد و به عمل، بها و ارزش مي‌بخشد. وجود كلمه‌ها و واژه‌هاي «في سبيل الله»⁽²⁾ ابتغاء مرضات الله⁽³⁾ ابتغاء وجه الله⁽⁴⁾ ابتغاء رضوان الله⁽⁵⁾ در قرآن گوياي اهميت اين امر است. اخلاص نيز نقطه مقابل ريا مي‌باشد.
2. نيت در عبادت از اركان آن به شمار مي‌رود و نبود آن در متن عبادت به معناي بطلان عمل خواهد بود.
3. رسول خدا ـ صلي الله عليه و آله ـ فرمود: نيت مؤمن برتر از عمل او و نيت كافر بدتر از عمل او است و هر عاملي بر اساس نيت خود عمل مي‌كند.⁽⁶⁾
زيدشهام مي‌گويد به امام صادق ـ عليه السّلام ـ عرض كردم: شنيده‌ام كه شما فرموده‌ايد: نيت مؤمن برتر از عمل او است، چگونه ممكن است نيت برتر از خود عمل باشد؟ حضرت فرمودند: به اين دليل كه چه بسا عمل به انگيزة نشان دادن به ديگران انجام شود (ريا) در حالي كه نيّت خالص براي خداوند است. بنابراين خداوند (عزوجل) ثواب و پاداش بر نيّت مي‌دهد كه آن پاداش در خود عمل نيست.⁽⁷⁾
حضرت در روايتي ديگر راز برتري نيت بر عمل را اين‌گونه بيان مي‌فرمايد كه:‌ نيت‌هاي فرد مؤمن او را در بهشت جاودانه مي‌كند و نيت‌هاي فرد كافر او را سزاوار ورود به آتش و خلود در جهنم مي‌سازد.⁽⁸⁾
راه‌كارهاي دست‌يابي به خلوص در نيت
اكنون با توجه به آيات و روايات به معرفي برخي راه‌كارها مي‌پردازيم:

1. تقويت شناخت و اعتقاداتامام علي ـ عليه السّلام ـ فرمود: «سبب الأخلاص اليقين» يقين به خدا سبب خلوص و پاكي نيت است.⁽⁹⁾
بنابراين شناخت خداوند و صفات او توجه به علم خداوند نسبت به تمام رفتار و حركات حتي نيات ما، مي‌تواند در كسب حضور قلب و دست‌يابي به نيت خالص مؤثر باشد. از سوي ديگر توجه به فقر و نياز خود در مقابل معبود نيز به حضور قلب و نيت خالص كمك مي‌كند.

2. تمرين در قطع اميد كردن از مردمامام علي ـ عليه السّلام ـ فرمودند: «اول الأخلاص اليأس عما في ايدي الناس»⁽¹⁰⁾ سرآغاز اخلاص، قطع اميد از آن‌چه در دست مردم است مي‌باشد.
يكي از عوامل مهم در آلوده شدن اعمال به ريا اين است كه انسان به كمك و ياري ديگران چشم اميد دارد و گمان مي‌كند كه آنان در حل مشكلات و دشواري‌هاي وي توانا هستند، از اين رو بجاي تكيه بر قدرت اصلي و استعانت از او، به مخلوقات خداوند دلخوش مي‌كند كه اين امر ناشي از ضعف شناخت و عدم يقين به توانايي و قدرت خداوند است، امام علي ـ عليه السّلام ـ با اين كلام زيباي خود به افراد هشدار مي‌دهند كه براي دست‌يابي به اخلاص، از آن پشتوانه خيالي و پوشالي و سراب‌گونه دست برداريد و وجود خويش را كنار چشمه جوشان و زلال رحمت الهي شستشو دهيد تا آينه وش بدرخشد. البته روشن است كه رسيدن به اين مرحله يعني قطع اميد از مردم و تنها به خداوند اميد و توكل داشتن در ابتدا مشكل است، ولي آرام آرام و با تمرين و ممارست بيشتر ميسر خواهد شد.

3. پرداختن به عبادتيكي از عوامل دست‌يابي به اخلاص در كارها، روي آوردن به عبادت است. امام علي ـ عليه السّلام ـ فرمودند: «الاخلاص ثمرة العبادة»⁽¹¹⁾ پاكي درون، بار درخت عبادت است، بنابراين نمي‌توان به بهانة نداشتن حال مناسب در عبادات به ويژه نماز آن را سبك شمرد و در انجام واجبات و مستحبات سستي كرد، چرا كه نفس روي آوردن به عبادت، انسان را در رسيدن به وادي مخلصين كمك مي‌كند.
بندگي كن تا كه سلطانت كنند
تن رها كن تا همه جانت كنند
4. توجه به ارزش وجودي انسان
در بينش اسلام، انسان گوهري گران‌بها و خليفه الهي بر روي زمين است و نبايد به راحتي اين جنس گران سنگ را به بهايي ارزان سودا نمايد و هر كس را به عنوان مشتري اين كالا برگزيند. مؤمن كسي است كه خداوند را خريدار خود مي‌داند و گوهر وجودش را با او معامله مي‌كند. خريداري كه هم گران مي‌خرد، يعني به ازاي آن، بهشت مي‌بخشد و كارهاي اندك فرد را نيز ناديده نمي‌گيرد.⁽¹²⁾ به نيت‌هاي خير پاداش مي‌دهد، هر چند به مرحلة عمل نرسد و به نيت شر تا زماني كه به مرحلة عمل نرسد، عقابي متوجه او نمي‌سازد. بنابراين كسي كه خود را به كمتر از بهشت بفروشد، زيان كرده است و اگر خريداري جز خداوند، برگزيند، خسارتي دوچندان و جبران ناپذير متوجه او شده است.

5. تصور وداع آخرين با اعمال خيرتصور اين‌كه انجام عمل نيك به ويژه عبادات، آخرين فرصت انجام كارهاي خير و خداپسندانه است، مي‌تواند در پيدايش خلوص مؤثر باشد.⁽¹³⁾
نتيجه اين‌كه نيت به منزلة روح عبادت به شمار مي‌رود و افراد به ميزان خلوص نيت، از آثار و نتايج آن بهره‌مند مي‌شوند. براي دست‌يابي به اخلاص توجه به راه‌كارهايي از قبيل مواردي كه بيان شد،‌ مي‌تواند در اين زمينه كارساز باشد.

پاورقی: