رسم و رسومات یلدا در شهرهای مختلف ایران

آداب و رسوم شو اول قاهاره (قارّه) در لرستان

نیاکان مان در ایران باستان هنگام دي ماه،  چهار جشن زیبا در روز های اول ، هشتم ، پانزدهم و بیست و سوم دی ماه برگزار می کردند که از انها امروزه تنها جشن اول دیماه (شب یلدا) آن به عنوان نخستين روز چله یا آخرين شب پاييز، نخستين شب زمستان، پايان قوس، آغاز جدي و درازترين شب سال باقی مانده است و این تنها بازمانده جشن دی باستانی نیز بدلیل عدم آشنائی با آداب و سنن و چرائی اش توسط میراث داران ایین مهر در گذر دستخوش تدریجی تغییر و نهایتا  استحاله آن در داخل است و عجیب تر آنکه  برخی از آداب و رسوم آن  در خارج از مرزهای کشور با وارد شدن در فرهنگ دیگر ملل به اعتراف محققان و مورخان همچنان در حال حفظ ، ترویج و تقویت است ( از جمله مراسم قاشق زنی شب چله  ( با عنوان مراسم Trick or treat شب هالووین ) و سنت پخت بوقلمون شب یلدای لرستان ( در مراسم بوقلمون پزی روزشکرگزاری یا THANKSGIVING DAY) و یا همزادی و تفارن زمانی و  نحوه دلایل برگزاری جشن  یلدا (به معنی تولد) با زمان کریسمس و  بهانه تولد حضرت عیسی و جشن ایلانوت یهودی ها و ... ). در هر صورت نكته زيبا و بيادماندني بلندترين شب سال در اين است كه همه ايرانيان اعم ازفارس ،ترك ،كرد ،لر ، بلوچ و عرب ( و همچنین غربی ها  روزهای همزاد ان در کریسمس و شکرگزاری)  شب يلدا را شب جشن،شادي، دور هم‌نشيني ، دوستي و صداقت مي‌دانند. برای آشنایی بیشتر روی  موضوع تاثیر یلدا در جشن های  دیگر اقوام  کلیک کنید .

       يلدا (جشن زایش مهر) از نظر معني معادل با كلمه نوئل از ريشه ناتاليس رومي به معني تولد است و نوئل از ريشه يلدا است .واژه يلدا سرياني و به معني ولادت است . ولادت خورشيد ( مهر و ميترا )  و روميان آن را ( ناتاليس انويكتوس ) يعني روز ( تولد مهر شكست ناپذير   ) می دانند . 

      اجداد ما اين شب را تا به صبح به جشن و پايكوبي به گرد آتش نشسته  و با سفره رنگینی از ميوه‌هايي چون هندوانه، خربزه، انار، سيب، خرمالو و به باستقبال فصل زمستان می رفتند. اين ميوه ها در ان زمان هرکدام بار معنايي نمادين  خود  را داشت داشتند، هندوانه كه قاچ‌هاي مدور مي‌خورد چون خورشيد، يادآور گرماي تابستان و فرونشاندن عطش بود. انار با صندوقچه ای از  دانه‌هاي مرواريد سرخش ، (سرخی  نمادی از تناسل نسل و زايش بود) و شب چره‌ و آجیل هايي كه با شكستن آن شادي را با خود به همراه مي‌آورد.

     بدون شک نگاهی به آداب و رسوم طولانی ترین شب سال در میان یکی از قدیمی ترین اقوام  ایران باستان (لرها) سبب مستحکم تر شدن ریسمان پیوند فرهنگی ما ایرانیان با  خاطرات آباء و اجدایمان خواهد شد .

آداب و رسوم شب يلداي لرستان

        «قار» (GHAR) در زبان لری بمعنی «داد و فریاد» و «قاره» (GHARA) بمعنی «صدای بلند» است . استاد گرانقدر حمید ایزدپناه نام اولین شب زمستان یا شب یلدا در زبان لری را « اول قاهاره» (AVAL GHAHARA) خوانده اند . «قاهار» یا «قاهاره» در لرستان (چه درگویش و زبان لری  چه در لکی ) معنی و مفهوم لغوی ندارد . برخی از دوستان  ریشه «اول قاهاره »یا «اول قارّه» را از کلمه عربی « لیله القاره» خوانده اند . در حالی که بنوشته دهخدا عرب واژه ای  بنام « یوم قار» نیز دارد که معنی آن  روز خنک . (منتهی الارب ).  و یا روز سرد. (مهذب الاسماء) است .

کلمه «قار» در زبان عربی عموما به معنی «قیر» یا صفت «قیراندود کردن» چیزی بکار برده شده است . بنوشته دهخدا :

       «قار به فارسی مشهور به قیر است و آن از زمین با آب گرم از چشمه ها میجوشد. سیاه مایل به سرخی و اصل آن بعضی صلب و برخی سیال میباشد و با قدری خاک نیز طبخ میدهند تا توان بر کشتی و امثال آن اندود. و قوتش تا سی سال باقی است .»

• چون قار سیه نیست دل ما و پر از گرد       گر چه دل چون قار تو پر گرد و غبار است
• چون به در خانه ٔ زنگی شوی                           روی چو گلنارت چون قار کن 
• دل موافق رایت چو برف باد سپید             رخ مخالف جاهت سیاه باد چو قار

فردوسی نیز در شاهنامه «قار» را  بمعنای سیاه بکار گرفته است :

• کزو گشت هامون چو دریای قار                  درآمد به جنبش زمین از سوار
• چو خورشید سر برزد از کوهسار              بگسترد یاقوت بر پشت قار 
• به دیده چو قار و به رخ چون بهار        چو می خورده و چشم او پرخمار

از سوئی قار (GHAR) در زبان ترکی بمعنی « برف » می باشد  :

• همیشه تا که به تازی مطر بود باران          چنانکه برف بودبر زبان ترکی قار
• چشم این دائم سپید از اشک حسرت همچو قار         روی آن دائم سیاه از آه محنت همچو قیر
• تا چو قیر است و قار در شب و روز                 ساحت و عرصه ٔ قفار و بحار
• روز خصمت سیاه باد چو قیر                           روی بختت سپید باد چو قار

      در هر حال شب یلدا در لرستان با دو نام « شو چلّه » و « شو اول قارّه (قاهاره)» ضمن ان که دربردارنده معنی و مفهومی جامع از کلمه «قار » با تمام صفات ریشه عربی و یا ترکی  آن اعم از «سیاهی » برای شب یلدا یا «سردی و سپیدی برف» برای اولین روز زمستان است در عین حال  بعنوان یکی از شب های بیاد ماندنی جشن و شادمانی است که کلیه افراد فامیل اعم از کوچک و بزرگ و زن و مرد همچون اجدادشان با نشستن و جمع شدن بدور یکدیگر  و خواندن شعر و ترانه(شوهنومه خوونی) ، گرفتن فال (چل سرو) ، میل نمودن آجیل مخصوص (گنم برشته و گنم شیر) ، تعریف افسانه های قدیمی (امیل و ممیل) و بالاخره  بازی و سرگرمی خاص (چارشو دُر کنی و قاشق زنی) ضمن تقویت روحیه شادی و شادمانی با یکدیگر خود را اماده استقبال  از زمستان سرد (و پربرکت ) می کنند. از انجائی که برگزاری شو اول قاهاره در لرستان مستلزم  فراهم نمودن مقدماتی است ،  برخی از این مقدمات (و محل تهیه آنها) را با همدیگر مروری کوتاه می کنیم  .

موارد لازم جشن یلدای لُری :

• ۱ - خانواده ای  با حداقل یک نفر مسلط به اشعار شاهنامه یا حافظ 

• ۲- فردی مطلع و آشنا با نحوه گرفتن فال های لری از جمله فال چل سرو          

• ۳- گوشت قربانی گوسفند ، بوقلمون یا مرغ و خروس برای شام. 

• ۴- آجیل گنم برشته یا گنم شیر جهت تنقلات جشن.

• ۵- موسیقی و ترانه های محلی لری .

       بعد از تهیه و یا همزمان با تهیه مقدمات شب یلدای لری می بایستی با برخی از اصطلاحات و افسانه های لری نیز آشنا شوید . 

۱- اصطلاحات  لری شو چله

• اول قاهاره (AVAL GHAHARA)= اولین شب زمستان ، شب یلدا.
• چلّه (CHELLA) =روز چهلم تولد یا مرگ هر کسی است ، زه کمان.
• چله (CHELA) = ریسمان مخصوصی است که از موی بز بافته می شود.
• چلّه گَپه(GAPA) = یا چله بزرگ که همان 40 روز اول زمستان از اول دی تا 11 بهمن است.
• چلّه کوشکه(KOSHKA) = یا چله کوچک از 11 بهمن تا اول اسفند.
• چارشو دُر کنی (CHAR SHOW DORR KANI) = چادر  شب آویزان کنی. مراسم ویژه شب یلدا که بچه ها در آن با آویزان کردن چادر یا شال و یا گلونی (سربند لری) از بام  خانه ها از همسایه ها  درخواست شیرینی و تنقلات شب یلدا را می نمایند.
•  گندم برشته یا گنم شیر (GHANEM SHIR) = مخلوط گندم و كشمش، كنجد، شاهدانه، گردو  و فندق درست می كنند.
• چل سرو( CHEL SERU)=  فال چهل سرود که در آن  یكنفر تسبیح می اندازد و هر كدام از حاضرین یك شعر به زبان لكی می گویند و چهلمین شعر نیت اصلی گیرنده فال است
• افسانه اَمیل و مَمیل(AMIL & MAMIL) = امیل و ممیل دو برادر زمستانی هستند و دو نفس دزد و آشکار دارند. "امیل"  برادر بزرگتر و دارای نفس "دزد" روز چهل و پنجم زمستان در اثر سرمای زیاد هویدا می گردد و "ممیل" برادر كوچكتر دارای نفس "آشكار"  روز پنجاه و پنج زمستان كه هوا كمی بهتر می شود خود را نشان می دهد .چهل روز كه از زمستان می گذرد "امیل" (چله بزرگ) به كوه می رود و زیر سنگ سیاه و  بزرگی می نشیند. در این موقع سنگ سیاه بر روی او می افتد و "امیل" قادر به بلند  كردن سنگ و بیرون كشیدن خودش نیست. پس همانطور زیر سنگ می ماند.پس از سپری شدن پنجاه روز از زمستان "ممیل" (چله كوچك) بفكر برادرش می افتد و  پیش خود می گوید نكند در كوه برای برادرم "امیل" اتفاقی افتاده باشد؟ از این رو برای پیدا كردن برادر خود به كوه می رود.در این زمان(روز چهارم تا شانزدهم بهمن ) مردم می گویند: هوا خیلی سرد شده و اكنون درست در وسط "ششلهششله" shashela_ shashela  رسیدیم. یعنی تلاقی بین شش روز بعد از رفتن "ممیل" به دنبال برادرش كه این دوازده روز هوا بسیار سرد می شود.

          "ممیل" بعد از جستجوی فراوان برادرش "امیل" را در حالیكه تخته سنگی بر  رویش افتاده پیدا می كند. خود را به كنار او می رساند و هر كاری می كند نمی تواند تخته سنگ را جابجا نماید تا برادرش را نجات دهد.از آنجا كه "امیل" دارای قدرت سرمای زیادی است، "ممیل" این قدرت را حس می كند. از این رو به برادرش "امیل" میگوید: اگر من جای تو بودم كاری می كردم

"دایا د ور تاوه هشكش بزنه ریش اسبی د لو تژگاه"

        امیل در جواب می گوید : خودت چرا کاری نمی کنی که در اثر سرما پیرزن در کنار ساج و پیر مرد در کنار آتش یخ ببندد و خشک شوند . ممیل می کوید : آخر « لم شوره بهار دوممه» (باران بهار دنبالم است) و هر کاری بکنم بی فایده است . ممیل هرچه تلاش می کنه امیل را نجات بده نمی تواند و چون امیل سرمای زیادی از خود بوجود می آورد از این رو ممیل طاقت سرمای او را ندارد و مریض می شود . 

           هر دو برادر در کنار هم چند روزی را سپری می کنند تا اینکه بعد از 60 روز از زمستان هر دو می میرند و بعد از چندی مادرشان داشو (DASHO)  که پیر زنی کهن سال است بالای سرشان می آید و همین که با جسد مرده دو پسرش روبرو می شود فریاد می زند:

امیل مرد و ممیل مرد دل وه کی کنم خوش ؟ چومتی بیرم عالمی بزنم تش

        سپس مشعل روشنی برداشته و عالم را آتش می زند و این کار سبب گرم شدن زمین می گردد. لذا در لرستان زمانی که هوا رو به گرمی می رود مردم می گویند : داشو (مادر امیل و ممیل) در حال چرخاندن مشعل روشن در هوا می باشد .

       یلدا و زوج های جوان :

        تازه عروس ها و داماد ها نیز در شب یلدای لرستان از قلم نیافتاده و با هدایای ویژه مورد لطف و عنایت خانواده ها و فامیل قرار می گیرند ،اگر دختری تازه عروس باشد خانواده او هدیه ای با مقداری آجیل گندم برشته و میوه و شیرینی جهت شب یلدا به منزل داماد می آورند و اگر پسر و دختری با هم نامزد باشند، خانواده پسر در شب یلدا هدیه ای برای این دختر به منزل پدرش می برند.