در اندیشه فردا(آثار آینده نگری از نگاه دین و روان شناسی)

نگاه به آینده، یعنی نگاه به روشنایی ؛ نگاهی که در آن «امید»، «حرکت» و «تلاش» نهفته است.

آینده نگری، در فرهنگ دینی، یک ویژگی مثبتْ معرفی شده و پیشوایان دین، هماره افراد را به توجه نسبت به آینده و گنجاندن آن در برنامه های زندگی خود، تشویق کرده اند. همچنین در ادبیات دینی، آینده نگری از نشانه های ایمان، خِرد و اراده شمرده شده و تأکید فراوانی بر آن شده است.

در علم روان شناسی نیز، آینده نگری به سان نسیمِ حرکت بخشی است که افراد را به تکاپو وا می دارد و روح تلاش را در آنها زنده می کند.

در این مقاله برآنیم تا به بیان گوشه ای از آثار آینده نگری از نگاه دین و روان شناسی بپردازیم.

آثار آینده نگری از نگاه دین

1 . درست اندیشی: یکی از نتایج سودمند توجه به آینده، درست اندیشی و تشخیص درست راه و مسائل است. شخص آینده نگر، چون فراسوی امروز را به نظاره می نشیند، می تواند با ژرف نگری، از زوایای گوناگون یک پدیده، آگاهی یافته، درباره آن با دقّت بیشتری رفتار کند. امام صادق(ع) در این باره می فرماید: «عاقبت اندیشی و توجه نمودن به پایان کارها، به عقل، یاری می رساند و به تشخیص درست امور، کمک می کند».

2 . آمادگی رویارویی با مشکلات: آینده نگری و توجه به آنچه در آینده، احتمال وقوع آن می رود، موجب خواهد شد تا انسان، خود را برای روبه رو شدن با دشواری های پیشِ رو، آماده سازد. در مقابل، شخصی که هیچ گونه اهمیتی برای آینده قائل نیست و یا بدون توجه به آن، گام برمی دارد، به هنگام پدید آمدن برخی مشکلات، قافیه را باخته، دچار نابسامانی های فراوانی خواهد شد. در یکی از سخنان امام علی(ع) ـ که به عنوان نمونه ای از توجه به آینده ذکر شده ـ می خوانیم: انسانی که در تمام شرایط زندگی، میانه روی را ترک نکند و با توجه به آینده، از امکانات موجود به صورت متعادل بهره مند گردد، خود را برای روزهای دشوار، آماده ساخته است.

3 . پیشروی به سوی هدف: انسان های آینده نگر، همواره در بزرگْ راه زندگی، به سوی اهداف و برنامه هایی که پیشاپیش مشخص کرده اند، حرکت می کنند ؛ چنین افرادی، به سان کوه استواری اند که هیچ توفانی را یارای جابه جا کردن آن نیست، برخلاف انسان هایی که فقط و فقط به امروز خود می نگرند و برای فردای خود، هیچ برنامه ای ندارند، که احتمال لغزش و دورماندن از مسیر اصلی، برای این گروه، احتمال بیهوده ای نیست. بارها دیده ایم که در آسمان، تنها چیزهای سبک و بی ارزش و بدون هدف اند که توسط کوچک ترین وزش، به هر جایی منتقل می شوند و بر بام هر خانه ای، لحظه ای می نشینند و دوباره سرگردانی!

4 . آرامش خاطر: یکی از آثار آینده نگری، با توجه به آنچه در سخنان نورانی بزرگان و پیشوایان دینی آمده است، «یافتن آرامش خاطر و بیگانه شدن با رنج و اندوه» است.

انسان آینده نگر، به فرموده امام علی(ع): به دلیل توجه به نهایت کاری که به آن مبادرت ورزیده، از رنج و اندوه هایی که احتمال بروزشان بوده، پیش گیری کرده و در مسیر رسیدن به اهداف آینده اش، مانند مسافر آشنا به مسیر و جاده است نه چون یک غریبه ای که، ناآشنایی با خطرات و مشکلات احتمالی او را رنج دهد.

5 . خداحافظی با پشیمانی: پشیمانی، نتیجه شتاب در انتخاب است. یک تصمیم نادرست و به دنبال آن یک گزینش، می تواند باعث ایجاد حالت تأسف و پشیمانی گردد ؛ اما این نگرانی برای شخصی که در تصمیم گیری خود، فرداها را در نظر می گیرد، وجود ندارد ؛ زیرا اوّلْ اندیشیده و سپس انتخاب و حرکت کرده است. در این راستا، امام علی(ع) فرمود: «کسی که با شتاب (و بدون توجه به آینده) تصمیمی گرفته و سوار بر مرکب عجله شده باشد، سرزنش و احساسِ رنجِ آور ندامت، بر او چیره خواهد شد». این چنین فردی، «افسوس»، «حیف»، «ای کاش»، «آه»، و... مهمان لب های او خواهند شد و دچار پشیمانی شدیدی می گردد.

آثار روان شناختی آینده نگری

1 . ایجاد انگیزه: یک مسابقه بزرگ و مهم دو و میدانی را تصوّر کنید. اگر دونده ای که از بقیّه پیش افتاده، به حریفانی که از او عقب افتاده اند، بنگرد، چه اتفاقی خواهد افتاد؟ آیا احتمال این که کمی از انگیزه او کاسته شود، وجود ندارد؟ حال اگر این دونده موفق به مسیری که تا رسیدن به هدف و پایان خط باقی مانده، بیندیشد، چه اتفاقی می افتد؟ آیا این توجه به مسیر پیشِ رو، به او انگیزه بیشتری نخواهد داد؟

انسان ها هم در مسیر زندگی، چنین حکایتی دارند. توجه به آینده و آنچه باید به آن برسند، انگیزه ای دوچندان در افراد ایجاد می کند که نتیجه آن، پویایی و کوشایی بیشتر خواهد بود.

2 . هدفمندی: روان شناسی رفتارگرا، با استفاده از شیوه ای که در آن، چندین مرحله طراحی می شود، برای رسیدن افراد به یک هدف مطلوب، برنامه ریزی می کند. بعد از گذراندن هر مرحله، شخصْ تقویت شده، به طیّ مرحله و گام بعدی می پردازد. شخصی که در این مرحله قرار می گیرد، ضمن این که با پیمودن هر مرحله، به مرحله نهایی و هدف اصلی، نزدیک می شود، خود این حرکت، باعث می شود که او خود را انسانی سودمند بداند و با گام برداشتن، خود را به سوی اهدافش به پیش بکشد. این موفقیت، خود، بزرگ ترین تقویت کننده برای او محسوب می شوند. انسان های آینده نگر نیز با توجه به آینده و مسیرهای باقی مانده برای رسیدن به هدف اصلی، واجد یک روحیه جدید می شوند و زندگی را در تمام مراحل آن، هدفمند می بینند.

3 . هویت یابی: تلاش و تکاپوی دائمی انسان ها برای بهبود زندگی خود، بیانگر یک حرکت درونی جهت دسترسی به کمال است. بر اساس نظریه «آبراهام مازلو»، نیازهای روانی انسان که از نیاز به ایمنی شروع می شود، در پایان به قلّه نیازها، یعنی نیاز به خودشکوفایی می انجامد. این مسئله نشان دهنده میل انسان ها برای رسیدن به عالی ترین مراتب بالندگی است. بر این اساس، انسان ها با توجه به اهدافی که برای آینده خود ترسیم می کنند، هویتی نو می یابند ؛ هویّتی انسانی با یک هدف متعالی به نام «شکوفاسازی استعدادهای درون» و این هویت نو، آنها را از چنگالِ اهریمنِ پوچ پنداری و بیهودگی نجات خواهد داد.

4 . استفاده از فرصت ها: فردی که با توجه به آینده زندگی می کند، از آن جا که می داند اجزای زمان با هم ارتباط ناگسستنی دارند و آینده، چیزی نیست به غیر از آنچه امروز و اکنون انجام می دهد، از این رو، در استفاده از تمام فرصت ها برای دسترسی به اهداف آینده اش می کوشد ؛ کوششی که نتیجه اش موفقیت و به دنبال آن، نشاط خواهد بود، به عبارت دیگر: یکی از آثار آینده نگری، تأکید بر «زندگی در حال» خواهد بود که تأثیرات شگرفی در رشد و پیشرفت انسان ها دارد.

منابع:

1 . ترجمه الحیاة، محمدرضا، محمد و علی حکیمی، ترجمه: احمد آرام، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، دوّم، 1376، ج 1 .

2 . تصنیف غررالحکم و دُرر الکلم، قم: دفتر تبلیغات اسلامی، اول، بی تا.

3 . تفکّر برتر، محمدرضا شرفی، تهران: سروش، اول، 1381.

4 . روان شناسی شاد زیستن، جودی ناتل بوم، ترجمه: ژیلا نینوایی، تهران: ندای فرهنگ، دوم، 1375 .

5 . روان شناسی تنبلی، ادوانس بلس، ترجمه: مهدی قراچه داغی، تهران: یاسمن، سوم، 1374 .

1 . بحارالأنوار، ج 72، ص 197 .

2 . غررالحکم، حدیث 9048