کدام مار خطرناک تر و کشنده است؟

مارها در تمامی نقاط دنیا به استثنای نواحی قطبی و زلاندنو یافت می شوند. این خزندگان منحصر به فرد که همیشه برای انسان ترسناک و خطرناک بشمار می روند، از نواحی جنگلی، کویری، باتلاقی تا ارتفاعات کوهستانی و حتی دریاها و آب ها را برای زیستگاه خود انتخاب کرده اند. تاکنون حدود ۳۵۰ گونه مار سمی در جهان شناخته شده است که فقط ۱۰۰ تا ۲۰۰ گونه از آنها خطرناک محسوب می شوند. این که کدام مار خطرناک است، پرسشی است که همیشه و برای همه پیش می آید. البته در معنای واقعی مارها خطرناک نیستند چرا که اگر انسان کمی احتیاط کند، هیچ گاه گرفتار گزش مار نمی شود. می توان گفت که احتمال خطر حوادثی مانند تصادف، خفگی بر اثر وسایل گازسوز، غرق شدن، مرگ بر اثر آلودگی هوا و مانند اینها از مارگزیدگی به مراتب بسیار بیشتر است.

تنوع و جمعیت مارهای سمی و خطرناک در قاره آسیا بیشتر از قاره های دیگر است و قاره آمریکا در رتبه بعدی قرار دارد. قاره های آفریقا و استرالیا نیز به ترتیب دارای تنوع کمتری نسبت به آسیا و آمریکا هستند و در این میان قاره اروپا با داشتن حدود ۱۰ گونه مار سمی در رتبه آخر قرار می گیرد.

نظری قطعی مبنی بر این که کدام گونه از مارها خطرناک تر است، وجود ندارد چرا که هر خانواده از مارها دارای سمی با ویژگی، ترکیبات، غلظت، اثرات فیزیوپاتولوژی و ماندگاری متفاوت و مخصوص به خود هستند. چنان که مارهای یک خانواده ممکن است بیشتر بر سیستم عصبی یا گردش خون یا روی بافت ها و عضلات تأثیر گذارند. اما نکته ای که باید توجه داشت این است که اثرات سم روی سیستم های حیاتی بدن از یک قانون کلی پیروی نمی کند، به طور مثال تمامی گونه های متعلق به خانواده کبراها یا Elapidae بر دستگاه عصبی تأثیر نمی گذارند. همچنین نمی توان گفت که سم یک گونه مار فقط دارای یک فاکتور مثلاً عصب گرا است بلکه ویژگی عصب گرایی آن بیشتر است زیرا ممکن است ویژگی تأثیر بر دستگاه گردش خون را هم به مقدار اندک داشته باشد. معمولاً سم مارهایی خطرناک تر است که دارای چند فاکتور سمی باشد. به عنوان مثال مار جعفری که در بیشتر نواحی بیابانی ایران وجود دارد و از خانواده افعی ها است، علاوه بر تأثیر بر دستگاه گردش خون باعث فلج شدن دستگاه تنفس نیز می شود. مثال دیگر این که سم مارهای بونگاروس و مارهای زنگی هم دارای توکسین پست سیناپتیک و هم دارای توکسین پرسیناپتیک است که این ویژگی باعث می شود که علاوه بر فلج شدن دستگاه تنفسی، ترشح غدد و نورون های عصبی نیر افزایش یابد.

یک گونه مار سمی بسته به موقعیت جغرافیایی نیز ممکن است دارای کیفیت و ترکیبات سمی متفاوتی باشد. در این میان و غیر از ویژگی سم مار، عامل دیگری در خطرناک بودن مار سمی دخالت دارد که در برخی مواقع نیز بسیار تأثیرگذار است و آن شیوه گزش مار است. به طور مسلم ماری خطرناک تر بشمار می رود که بسیار سریع و ماهرانه قربانی خود را نیش بزند. افعی ها به دلیل این که دندان های فنگ یا نیش آنها در غلافی متحرک قرار گرفته اند به راحتی و بسیار سریع سم خود را در بدن قربانی تزریق می کنند و به همین خاطر از مارهای خانواده کبراها که سم قوی تری دارند، خطرناک تر محسوب می شوند. کبراها برای گزش نیاز دارند تا دهان خود را به طور کامل باز کنند و دندان های فنگ خود را که ثابت است، در بدن قربانی فرو کنند. به همین خاطر سرعت و واکنش آنها کمتر است ولی افعی ها می توانند با دهان نیمه بسته یا باز، دندان های سمی و متحرک خود را به جلو پرتاب کنند که به طور مسلم سرعت بالایی را در گزش خواهند داشت.

در ادامه به معرفی خطرناک ترین مارهای جهان به تفکیک قاره ها می پردازیم:

● آسیا

خانواده افعی ها ـ از این خانواده در آسیا می توان جنس «اِکیس» را نام برد که در نواحی خشک و گرم خاورمیانه و هندوستان و سری لانکا یافت می شود. ماری است بسیار خطرناک که سم آن بیشتر دارای فاکتور هموتوکسین یا تأثیرگذار بر سیستم خون رسانی و خون است. گونه های این جنس در ایران به مار جعفری معروف هستند.

خانواده افعی های حفره دار ـ گونه های جنس «گلویدیوس» در نواحی سردسیر و کوهستانی آسیا مانند مغولستان، شمال چین، روسیه و قفقاز یافت می شوند. سم آنها خطرناک و مشابه افعی های معمولی است و بیشتر بر دستگاه گردش خون تأثیر می گذارد. در ایران گونه «افعی قفقازی» یا «افعی شیطان» از این جنس در کوه های البرز و تالش یافت می شود.

خانواده کبراها یا الاپیده ـ مارهای جنس «بونگاروس» متعلق به این خانواده هستند که در جنوب و جنوب شرقی آسیا یافت می شوند. این مارها که در انگلیسی «کرایت» نامیده می شوند، دارای سمی بسیار مهلک هستند. کرایت ها بیشتر در نواحی جنگلی گرم و مرطوب زندگی می کنند. کرایت ها شب زی هستند و سم آنها ویژگی عصب گرا یا نوروتوکسین دارد که این توکسین معمولاً نورون های مغز را هدف قرار می دهد. خوشبختانه این مار کمتر با انسان روبرو می شود.

● آفریقا

خانواده افعی ها ـ گونه های جنس « Atheris» یا افعی بوته زار که در نواحی بوته زار و درختزار جنوب آفریقا و صحرا زندگی می کند. این مار اندازه کوچک دارد و در لابلای شاخ و برگ بوته ها و درخت ها و اغلب به دور از سکونت گاه های انسان دیده می شود. سم این افعی تقریباً مشابه مار جعفری یا مارهای جنس اکیس است.

همچنین افعی های جنس «بی تیس» یکی از انواع مارهای سمی و خطرناک سرتاسر آفریقا بشمار می روند که مشهورترین آنها افعی گابن است. بزرگترین و کوچکترین افعی های دنیا متعلق به این جنس است. سم این مارها دارای دو فاکتور سیتوتوکسین و هموتوکسین است. یعنی علاوه بر این که بر دستگاه گردش خون تأثیر می گذارد، تارهای ماهیچه ای قلب و عضلات بدن را تحت تأثیر قرار می دهد.

خانواده کبراها یا الاپیده ـ مارهای جنس «مامبا» مشهورترین مارهای افریقا هستند که سمی بسیار کشنده و خطرناک دارند. سم مامباها دارای چند فاکتور است که بیشتر از همه نوروتوکسین و کاردیوتوکسین در سم مامبای سیاه و نوروتوکسین و میوتوکسین در سم مامبای سبز وجود دارد. سم مامباها بر دستگاه عصبی، قلب، عضلات بدن و بافت ها، دستگاه تنفسی و مغز اثر می گذارد. به عبارتی دیگر شانس زنده ماندن فردی که مورد گزش مامبا قرار گیرد، بسیار اندک است.

● آمریکا

خانواده افعی های حفره دار ـ مارهای جنس «کروتالوس» یا مارهای زنگی از مارهای بسیار خطرناک آمریکای شمالی و مرکزی تا شمال آرژانتین بشمار می روند. این افعی ها در بیابان های گرم و خشک زندگی می کنند و به دلیل صدایی که به وسیله دم خود تولید می کنند، بسیار شهرت دارند. تنوع گونه ای و جمعیت این مار در ایالت های اریزونا، تگزاس، فلوریدا، نوادا، ویرجینیا و نیز کشور مکزیک زیاد است. سم این مارها بیشتر هموتوکسین است. افعی های جنس «بوتروپس» نیز از مارهای خطرناک آمریکا بشمار می روند که در آمریکای جنوبی و مرکزی یافت می شوند و سمی مشابه مارهای زنگی یا کروتالوس ها دارند.

خانواده کبراها یا الاپیده ـ از این خانواده ۳ جنس در قاره آمریکا از لحاظ خطرناک بودن شهرت دارند و به نام مارهای مرجانی یا «کُرال» شناخته می شوند. این مارها به دلیل وجود نوارهای قرمز و روشن به خوبی قابل شناسایی هستند. مارهای مرجانی شامل ۶۵ گونه هستند که در مکزیک و جنوب ایالات متحده یافت می شوند. مار مرجانی آریزونا یکی از معروف ترین مارهای مرجانی است. سم این مار بسیار مهلک و از نوع نورتوکسین است و مرگ سریع را به دنبال دارد. برخی از مارهای مرجانی در آب های شیرین زندگی می کنند و به عبارت دیگر آبزی هستند.

● استرالیا

خانواده کبراها یا اِلاپیده ـ مار «تایپان» از مارهای بسیار خطرناکی است که در استرالیا زندگی می کند. بسیاری عقیده دارند که تایپان خطرناک ترین مار جهان است. تایپان ها به جنس « Oxyuranus » تعلق دارند. تایپان در استرالیا ۳ گونه دارد که در نواحی بیابانی دوردست و بسیار خشک زندگی می کنند. این مارها در لیست قرمز جانوران در حال انقراض قرار دارند. گونه سوم آن یعنی

Oxyuranus temporalis در سال ۲۰۰۷ توسط دکتر Mark Hutchinson از دانشگاه آریزونا و خزنده شناسان استرالیایی برای نخستین بار در قلب بیابان های مرکزی استرالیا کشف شد.

تایپان ها بسیار بزرگ و تا بیش از ۵/۳ متر طول دارند. سم تایپان ها از نوع نوروتوکسین و «تایکاتوکسین» است. سم تایکاتوکسین فقط در مارهای تایپان تولید می شود که باعث بلوکه کردن کانال های کلسیم و رسوب کلسیم در بافت ها و به ویژه مغز می شود.

● اروپا

خانواده افعی ها ـ مارهای جنس «ویپرا» یا افعی ها در اروپا و به ویژه در بریتانیا و نواحی مدیترانه ای در دامنه های صخره ای یافت می شوند. افعی های جنس ویپرا بسیار خطرناک هستند و سم آنها دارای هر دو فاکتور نوروتوکسین و هموتوکسین است. یعنی هم بر دستگاه عصبی و هم بر دستگاه گردش خون و خون اثر می گذارند.

● مارهای دریایی

مارهای دریایی دارای سمی فوق العاده خطرناک هستند و اگر سم شناسی بگوید که قوی ترین و مؤثرترین سم در میان مارها متعلق به مارهای دریایی است، حرف بیهوده ای نگفته است. مارهای دریایی خطرناک ترین مارهای جهان شناخته شده اند که در دریاها و اقیانوس های گرم دنیا و در نزدیکی مصب رودخانه ها یافت می شوند. سم این مار باعث تخریب عضلات و نیز بر اعصاب تأثیر می گذارد. خوشبختانه بسیار به ندرت این مار انسان را می گزد و اگر فردی هم مورد گزش این مار قرار گیرد، در حد گاز گرفتن، گزیده می شود زیرا مار دریایی عادت دارد که تمامی سم خود را وارد بدن دشمن نکند.

مارهای دریایی در خلیج فارس و دریای عمان به فراوانی یافت می شوند.